| Tác giả |
|
thienkhoitimvui
Hội viên
Đă tham gia: 30 November 2004
Nơi cư ngụ: Vietnam
Hiện giờ: Offline
Bài gửi: 2445
|
| Msg 1 of 20: Đă gửi: 03 January 2005 lúc 12:39pm | Đă lưu IP
|
|
|
Đạo đức học cho Thiên Niên Kỷ mới
Tác giả: Đạt Lai Lạt Ma
Tiếng Anh:"Ethics for the New Millenium", do Đức Đạt Lai Lạt Ma người Tây Tạng viết.
Dịch giả Linh Thụy đă dịch ra tiếng Việt , đây là bản hiệu chỉnh của Nguyễn Việt đối chiếu bản Tiếng Anh nhằm tránh những thuật ngữ khó hiểu đối với đa số người.
LỜI NÓI ĐẦU:
Mất nước từ năm mười sáu tuổi và trở thành một người tỵ nạn năm hai mươi tư tuổi, tôi đă phải đối mặt với vô vàn khó khăn trong cuộc đời ḿnh. Khi tôi nghĩ đến những khó khăn đó tôi thấy rằng trong số đó có nhiều khó khăn không thể vượt qua được. Nhiều khó khăn không chỉ là không thể tránh khỏi mà là không có giải pháp. Tuy nhiên v́ có sự b́nh yên trong tâm hồn và sức khỏe thể chất, tôi có thể nhận rằng tôi đă đối phó với khó khăn khá tốt. V́ thế, tôi đă huy động được tất cả nguồn lực tâm thần (mental), thể chất và tinh thần (spiritual) của ḿnh để đối mặt với những điều không may (adversity). Chắc tôi đă thất bại nếu không có sự b́nh yên trong tâm hồn. Nếu tôi bị những lo lắng và thất vọng lấn át, chắc rằng sức khỏe của tôi đă bị tổn thương và hành động của tôi chắc cũng bị hạn chế.
Nh́n ra thế giới, tôi nhận thấy không chỉ những người tỵ nạn Tây Tạng như chúng tôi và những cộng đồng dân cư tỵ nạn khác phải đối mặt với khó khăn. Ở mọi nơi và trong mọi xă hội, con người phải chịu đựng đau khổ và những điều không may – thậm chí những người được hưởng tự do và sự giàu có vật chất. Tôi thực sự nhận thấy rằng phần nhiều những bất hạnh loài người chúng ta phải gánh chịu là do chính chúng ta làm ra. V́ thế, về mặt nguyên tắc th́ chí ít những bất hạnh đó là có thể tránh được. Tôi cũng nhận thấy rằng, nói chung, những cá nhân hành động có đạo đức tích cực thường hạnh phúc hơn và măn nguyện hơn những cá nhân không quan tâm đến đạo đức. Điều này xác nhận niềm tin của tôi rằng nếu chúng ta có thể định hướng lại suy nghĩ và t́nh cảm, sắp xếp lại hành vi của ḿnh, chúng ta sẽ không chỉ học được cách đối phó với đau khổ dễ dàng hơn mà c̣n có thể ngăn chặn rất nhiều đau khổ không phát sinh ngay từ đầu.
Trong quyển sách này tôi sẽ cố gắng tŕnh bày ư nghĩa của cụm từ “hành vi đạo đức tích cực” (positive ethical conduct). Khi viết sách tôi thừa nhận rằng việc tổng hợp (generalization) và diễn đạt chính xác tuyệt đối những vấn đề đạo đức là rất khó. Hiếm khi có một hoàn cảnh nào đó là hoàn toàn đen hay trắng. Cùng một hành vi có rất nhiều cấp độ giá trị đạo đức khác nhau trong những hoàn cảnh khác nhau. Trong khi đó chúng ta nhất thiết phải đạt được một nhận định chung về khái niệm của hành vi tích cực và hành vi tiêu cực, về cái sai và cái đúng, về cái phù hợp và không phù hợp. Trong quá khứ, sự kính trọng của con người đối với tôn giáo bởi v́ những thông lệ đạo đức được duy tŕ thông qua đa số con người theo một tôn giáo nào đó. Ngày này điều đó không c̣n nữa. V́ thế chúng ta phải t́m cách khác để tạo dựng những nguyên tắc đạo đức căn bản.
Độc giả không nên nhầm tưởng rằng tôi, với danh hiệu là Dalai Lama có một giải pháp đặc biệt cho quư vị. Những điều tôi viết trên những trang này chỉ là sự nhắc lại những điều người khác đă nói trước đây. Tôi thực sự cảm thấy những lo lắng và ư tưởng tôi nêu lên trong sách này th́ những người đă suy nghĩ và cố gắng t́m một giải pháp cho những khó khăn và đau khổ của loài người cũng đă từng nghĩ đến. Khi đáp lại đề nghị của một số bạn bè và viết cuốn sách này cho công chúng, tôi hy vọng diễn đạt bằng ngôn từ suy nghĩ của hàng triệu người, những người tuy không có cơ hội diễn đạt suy nghĩ của ḿnh trước công chúng nhưng vẫn là một thành viên trong một nhóm người mà tôi coi là một đa số thầm lặng.
Tuy nhiên, độc giả nên lưu ư rằng cái sự học hành chính thức của tôi hoàn toàn mang tính chất tôn giáo và tinh thần. Từ khi c̣n là thanh niên, lĩnh vực học tập của tôi là triết học Phật giáo và tâm lư học. Cụ thể, tôi đă học những tác phẩm của những triết gia tôn giáo theo truyền thống Geluk mà, cũng theo truyền thống mọi Dalai Lama phải tuân theo. Là một người tin tưởng chắc chắn vào đa nguyên tôn giáo, tôi đă học những tác phẩm chính của các truyền thống Phật giáo khác nữa. Tuy nhiên tôi tương đối ít được tiếp xúc với những tư tưởng Thiên chúa giáo hiện đại (secular). Thế nhưng quyển sách này không phải là một quyển sách tôn giáo. Lại càng không phải là một quyển sách Phật giáo. Mục đích của tôi là t́m kiếm một cách tiếp cận đạo đức học dựa trên những nguyên tắc đạo đức chung, chứ không phải những nguyên tắc đạo đức của tôn giáo.
V́ lư do đó, viết một tác phẩm cho độc giả chung không phải là không có thách thức. Quyển sách này là kết quả của lao động tập thể. Một trong những khó khăn riêng của quyển sách này chính là khó khăn trong việc dịch một số từ ngữ tiếng Tây Tạng quan trọng cần dùng sang ngôn ngữ hiện đại. Bởi v́ tôi không có ư định viết một quyển sách triết học chính thống, tôi đă cố gắng diễn đạt sao cho những độc giả không có chuyên môn về triết học có thể hiểu được và có thể diễn đạt lại bằng những ngôn ngữ khác. Khi diễn đạt tôi cố gắng truyền đạt một cách rơ nghĩa với những độc giả có thể nói những ngôn ngữ và thuộc về những nền văn hóa hoàn toàn khác với ngôn ngữ và văn hóa của tôi. Rất có thể một số nét nghĩa trong tiếng Tây Tạng bị hao hụt và có những nét nghĩa được thêm vào ngoài ư muốn. Tôi tin rằng việc biên tập chu đáo sẽ giảm thiểu yếu tố này. Nếu phát hiện được những biến dạng nào đó, tôi hy vọng sẽ sửa chữa trong những lần tái bản sau. Tôi cảm ơn Tiến sĩ Thupten Jinpa, người đă trợ giúp tôi, dịch sách sang tiếng Anh và đóng góp vô vàn gợi ư. Tôi cũng xin cảm ơn Ông AR Norman người đă tŕnh bày và sửa bản in. Cuối cùng tôi xin cảm ơn những người khác đă giúp đưa quyển sách này đến tay độc giả.
Dharamsala Tháng 2 năm 1999.
CHƯƠNG I:
XĂ HỘI HIỆN ĐẠI VÀ CUỘC T̀M KIẾM HẠNH PHÚC CỦA LOÀI NGƯỜI
Tôi là một người mới đến với thế giới hiện đại. Mặc dù tôi rời bỏ quê nhà từ năm 1959, và mặc dù từ đó cuộc sống tỵ nạn trên đất Ấn độ đă cho phép tôi được tiếp cận với xă hội hiện đại, trong hầu hết những năm tháng h́nh thành nhân cách của tôi đă sống tách biệt khỏi hiện thực của thế kỷ hai mươi. Lư do thứ nhất là v́ tôi được chỉ định làm Dalai Lama: tôi trở thành tăng sĩ từ khi c̣n rất bé. Lư do thứ hai là v́ người Tây tạng chúng tôi đă chọn cách sống biệt lập phía sau các dăy núi ngăn cách đất nước chúng tôi với thế giới bên ngoài, một lựa chọn mà tôi cho là sai lầm. Tuy nhiên, hiện nay tôi được đi du lịch rất nhiều và may mắn được gặp rất nhiều người mới.
Hơn nữa, nhiều người từ những hoàn cảnh sống khác nhau cũng t́m đến gặp tôi. Khá nhiều người trong số đó- đặc biệt là những người đă cất công vượt đường xa đến tận gia xép Dharamsala ở trên đồi cao ở Ấn độ nơi tôi sống lưu vong - đến để t́m kiếm một điều ǵ đó. Trong số đó có rất nhiều người đă phải chịu rất nhiều đau khổ: người th́ mất cha mẹ con cái; người có bạn bè hoặc thân nhân đă tự tử; người ốm đau v́ bệnh ung thư hay bệnh AIDS. Tất nhiên là có các đồng hương Tây tạng với các câu chuyện về những khó khăn và đau khổ của họ. Thật không may, nhiều người đến với tôi với một niềm hy vọng không thực tế, ngỡ rằng tôi có khả năng chữa bệnh hoặc tôi có thể ban cho họ phép lành nào đó. Nhưng tôi chỉ là một người b́nh thường. Điều tốt nhât tôi có thể làm là cố gắng giúp đỡ bằng cách chia sẻ nỗi khổ đau của họ.
Về phần tôi, việc gặp gỡ vô số người đến từ khắp nơi trên thế giới và khắp nẻo đường đời càng nhắc nhở tôi về bản chất của chúng ta đều là con người. Thật vậy, càng nh́n vào thế giới tôi càng nhận thấy rơ hơn sự thật là, bất kể trường hợp nào, dù nghèo dù giàu, dù có học thức hay không, thuộc sắc tộc nào, nam nữ, tôn giáo này hoặc tôn giáo khác, chúng ta đều mong muốn hạnh phúc và tránh đau khổ. Nh́n bao quát cả một cuộc đời, mỗi hành động có chủ ư của chúng ta - cách sống chúng ta lựa chọn trong khuôn khổ giới hạn của hoàn cảnh - có thể được nh́n nhận như cách chúng ta tự trả lời cho một câu hỏi lớn mà tất cả mọi người đều phải trả lời: "Làm thế nào để tôi được hạnh phúc?"
Trong một cuộc t́m kiếm vĩ đại này, tôi nghĩ rằng tất cả chúng ta đều tồn tại nhờ hy vọng. Chúng ta đều biết, mặc dù có thể không muốn thừa nhận, là không có ǵ đảm bảo ta sẽ có được một đời sống tốt hơn, hạnh phúc hơn cuộc sống hiện tại. Như một câu ngạn ngữ cổ Tây tạng: "Kiếp sau hoặc ngày mai - ta không bao giờ có thể chắc chắn điều nào sẽ đến trước". Nhưng chúng ta hy vọng sẽ tiếp tục sống. Chúng ta hy vọng qua hành động này hoặc hành động khác, chúng ta sẽ có được hạnh phúc. Mỗi việc mà cá nhân hay cả xă hội làm đều phản ánh nguyện vọng chung này. Thực sự mong muốn được hạnh phúc là mong muốn chung của tất cả mọi người (Dalai Lama dùng chữ “sentien being”, thường được dịch là chúng sinh). Mong muốn hướng đến hạnh phúc và tránh đau khổ không hề có giới hạn. Đó là bản chất của chúng ta. V́ thế có thể coi đây như một tiên đề không cần phải chứng minh và hiển nhiên được thừa nhận là đúng v́ một thực tế đơn giản là chúng ta đều mong muốn hạnh phúc một cách tự nhiên và mong muốn đó là đúng.
Những ǵ chúng ta nh́n thấy ở khắp nơi trên thế giới, những đất nước giàu có hay nghèo khổ đều phản ánh đúng tiên đề này. Ở khắp nơi, người ta đều t́m cách cải thiện đời sống bằng mọi phương tiện do con người sáng tạo ra. Điều lạ lùng là, tôi có cảm tưởng những người sống trong các quốc gia phát triển vật chất, với trọn cả nền kỹ nghệ của họ, lại ít thỏa măn, ít hạnh phúc, và ở khía cạnh nào đó, lại c̣n đau khổ hơn những kẻ sống trong các quốc gia chậm tiến nhất. Thật vậy, nếu chúng ta so sánh người giàu với người nghèo, ta thường thấy rằng những người không có ǵ cả, thật ra lại ít lo lắng hơn, mặc dù họ dễ bị đau đớn về thể xác và bệnh tật. Đối với người giàu th́ chỉ có một số ít biết cách sử dụng của cải của họ một cách thông minh – nghĩa là không sống xa hoa phung phí mà biết chia sẻ cùng người thiếu thốn - đa số c̣n lại không biết. Họ bị ám ảnh bởi ư muốn phải chiếm hữu nhiều hơn nữa, đến độ trong cuộc đời họ không c̣n chỗ chứa cho thứ ǵ khác ngoài của cải. Trong cơn mải mê t́m sự giàu có, họ đă đánh mất giấc mơ hạnh phúc, mà lẽ ra sự giàu có phải mang đến cho họ. Kết quả, họ thường xuyên bị dằn vặt bởi ư muốn chiếm hữu nhiều vật chất hơn nữa và lo lắng về tương lai, và v́ thế mà bị nhiếm những bệnh tật tinh thần và hứng chịu đau khổ về t́nh cảm – mặc dù bề ngoài họ có vẻ sống một cuộc đời thành đạt và tiện nghi. Thực tế này có thể được chứng minh bằng thực tế là ở các nước phát triển cao về vật chất th́ tỷ lệ người bị các chứng bệnh tinh thần, lo lắng, căng thẳng, mệt mỏi tâm thần lại thường không thấp hơn ở các nước nghèo. Hơn nữa, đau khổ nội tâm rơ ràng có liên hệ với sự nhầm lẫn về ư niệm đạo đức và nền tảng của đạo đức.
Tôi thường được nhắc nhở về nghịch lư trên khi ra nước ngoài. Điều hay xảy ra khi tôi đến một nước mới, thoạt tiên mọi sự đều có vẻ rất thú vị, đẹp đẽ. Mọi người tôi được gặp đều rất thân thiện. Không có ǵ để than phiền cả. Nhưng rồi, ngày qua ngày khi lắng nghe, tôi nghe thấy khó khăn, lo lắng và ưu phiền của họ. Đằng sau vẻ bề ngoài đẹp đẽ, nhiều người cảm thấy khó chịu và không hài ḷng về đời sống của họ. Họ cảm thấy cô đơn và kế tiếp là nỗi buồn. Kết quả, bầu không khí bất ổn thật sự là nét chính của thế giới hiện đại.
Mới đầu, điều đó khiến tôi ngạc nhiên. Mặc dù tôi chưa bao giờ nghĩ rằng của cải vật chất là điều kiện đủ để xóa bỏ đau khổ, khi nh́n ra thế giới từ Tây tạng, một nước luôn luôn nghèo nàn vật chất, thú thật, tôi đă từng h́nh dung rằng của cải có thể giúp giảm bớt nhiều khổ đau hơn so với thực tế ngày nay tôi được nh́n thấy. Tôi tưởng rằng với việc giảm đáng kể khó nhọc thể chất, như thường thấy ở đa số các nước công nghiệp phát triển, hạnh phúc sẽ dễ đạt được hơn so với những người sống trong điều kiện quá khắc nghiệt. Trái ngược với điều tôi tưởng tượng, sự tiến bộ phi thường của khoa học và kỹ thuật chỉ mang lại một mức tiến bộ rất nhỏ về hạnh phúc cho loài người. Ở nhiều nơi sự tiến bộ này chỉ đơn giản là số lượng những ngôi biệt thự sang trọng và ô tô đắt tiền chạy quanh. Dĩ nhiên là một số nỗi khổ đă được giảm bớt, ví dụ như người ta có thể pḥng và tránh một số bệnh tật. Nhưng tôi không nh́n thấy một sự tiến bộ trên toàn cảnh.
Nhắc đến điều này, tôi nhớ lại một trong những chuyến đi sang Phương Tây đầu tiên của tôi. Tôi là khách mời của một gia đ́nh rất giàu có, sống trong một biệt thự rộng răi khang trang. Tất cả mọi người đều duyên dáng và lịch sự. Các người hầu phục vụ cho từng nhu cầu của họ, và tôi bắt đầu nghĩ, có thể đây là bằng chứng khẳng định của cải là một nguồn hạnh phúc. Các chủ nhân đều có vẻ tự tin và thoải mái. Nhưng khi tôi nh́n thấy trong pḥng tắm, qua một ngăn kéo hé mở, tôi thấy dăy toàn là thuốc an thần và thuốc ngủ. Tôi giật ḿnh nhớ lại rằng giữa vẻ bề ngoài và thực tế nội tâm có một khoảng cách khá xa.
Sự nghịch lư về đau khổ nội tâm –hay tâm lư và cảm xúc- thường dễ thấy ngay giữa sự giàu có vật chất ở khắp các nước phương Tây. Sự thật là hiện tượng này quá phổ biến tới mức làm cho người ta nghi hoặc phải chăng nền văn hóa phương Tây có yếu tố ǵ đó tạo nên đau khổ cho con người. Tôi không tin vào cách giải thích này v́ có rất nhiều yếu tố khác có thể là nguyên nhân của đau khổ. Rơ ràng sự phát triển vật chất có một vai tṛ đáng kể. Nhưng chúng ta cũng có thể nêu ra quá tŕnh đô thị hóa của xă hội hiện đại khiến cho một số đông người tập trung sống ở một nơi chật chội. Trong bối cảnh đó, thay v́ phụ thuộc lẫn nhau, ngày nay, nếu có thể, người ta trông cậy máy móc và dịch vụ thay cho người. Trái với trước đây nông dân kêu gọi các thành viên gia đ́nh giúp đỡ thu hoạch, ngày nay họ chỉ cần gọi điện thoại cho các nhà thầu. Chúng ta thấy đời sống hiện đại được tổ chức sao cho nhu cầu phụ thuộc trực tiếp vào người khác giảm tới mức tối đa. Gần như ai cũng như ai, đều muốn có một căn nhà riêng, xe ô tô riêng, máy điện toán riêng, và vân vân, để có thể càng độc lập bao nhiêu th́ càng tốt. Đó là một xu hướng tự nhiên và có thể hiểu được. Chúng ta cũng có thể nêu ra rằng con người ngày này được hưởng độc lập tự chủ chính là do kết quả của tiến bộ khoa học kỹ thuật. Thật vậy, ngày nay con người có thể sống độc lập hơn bao giờ hết. Nhưng cùng với với sự phát triển đó, người ta càng ngày càng cảm thấy tương lai của mỗi người không c̣n phụ thuộc vào những người xung quanh, tương lai của tôi chẳng phụ thuộc ǵ vào những người hàng xóm, chỉ phụ thuộc vào việc làm của tôi, cùng lắm là phụ thuộc vào ông chủ của tôi. Cảm giác này, đến lượt nó lại khuyến khích tôi nghĩ rằng v́ những người kia không quan trọng đối với hạnh phúc của tôi, vậy th́ hạnh phúc của họ cũng chẳng quan trọng ǵ đối với tôi cả.
Theo tôi nghĩ, chúng ta đă xây dựng nên một xă hội trong đó con người cảm thấy ngày càng khó bày tỏ với người khác một chút thiện cảm nhỏ nhất của ḿnh. Thay vào t́nh cảm cộng đồng nơi mà ḿnh sinh sống trước đây, vốn là nét hay trong các xă hội (thường là nông thôn và nghèo khó hơn), ngày nay chúng ta lại t́m thấy sự cô đơn và lạc lơng cao độ. Mặc dù ở các thành phố hàng triệu người sống trong những ngôi nhà chật chội, có nhiều người, đặc biệt là người già, chẳng biết nói chuyện với ai, đành ngồi nói chuyện với con mèo. Đôi khi tôi ngạc nhiên nh́n xă hội hiện đại và thấy nó giống một cỗ máy tự hành khổng lổ. Đáng lẽ ra con người vận hành cỗ máy đó th́ mỗi cá nhân chỉ là một bánh xe bé nhỏ vô ư nghĩa và không có sự chọn lựa nào khác hơn là phải chuyển động khi cả cỗ máy chuyển động.
Tất cả những yếu tố nêu trên kết hợp với những học thuyết đương thời về tăng trưởng kinh tế ngày càng tăng cường khuynh hướng cạnh tranh và ghen tị của con người. Và kèm theo đó là nhu cầu phô trương và bảo tồn vẻ bề ngoài – đây chính là một nguồn gốc chính của sự căng thẳng và bất hạnh. Nỗi khổ tâm lư và cảm xúc rất phổ biến ở phương Tây phản ánh lên một khuynh hướng tiềm ẩn của loài người hơn là một khiếm khuyết văn hóa. Thật vậy, bên ngoài Tây phương, tôi cũng từng thấy các h́nh thức tương tự về nỗi khổ nội tâm đó. Ở một số nước Đông Nam Á, có thể quan sát thấy khi sự phồn thịnh gia tăng, các hệ thống tín ngưỡng truyền thống dần dần mất đi ảnh hưởng đối với con người. Kết quả chúng ta thấy được là một biểu hiện tương tự của triệu chứng đă thấy ở phương Tây. Điều này cho thấy xu hướng tiềm ẩn này có trong tất cả chúng ta, và cũng giống như các bệnh tật thể chất tồn tại trong những môi trường nhất định, bệnh tật tâm lư và cảm xúc cũng phát sinh từ những hoàn cảnh xă hội nhất định. Có một số bệnh tật chỉ có ở các nước chậm phát triển ở miền nam, hoặc các nước Thế giới Thứ ba, v́ những vùng đó thiếu điều kiện vệ sinh. Ngược lại, ở đô thị các xă hội công nghiệp chúng ta cũng sẽ thấy những bệnh tật phù hợp với môi trường ở đó. V́ thế thay v́ bệnh lây qua nước bẩn, chúng ta có bệnh tâm thần. Dựa trên những phân tích trên ta có cơ sở để cho rằng có một mối liên hệ giữa sự đề cao quá mức tiến bộ bên ngoài với bất hạnh, lo âu và bất măn của xă hội hiện đại.
Đánh giá này thoạt nghe có vẻ như quá bi quan. Nhưng nếu chúng ta không thừa nhận tính chất và mức độ của khó khăn, chúng ta sẽ không thể nào bắt đầu giải quyết chúng. Hiển nhiên, lư do chủ yếu làm cho xă hội hiện đại tôn thờ tiến bộ vật chất là thành công thật sự của khoa học và kỹ thuật. Điều tuyệt vời của khoa học kỹ thuật là ở chỗ nó mang lại sự thỏa măn tức thời. Không giống như những lời cầu nguyện, chưa chắc ǵ đă có kết quả, mà có th́ cũng chỉ là kết quả vô h́nh, khoa học kỹ thuật gây ấn tượng cực kỳ mạnh mẽ. Đó cũng là lẽ thường. Thế nhưng điều đáng tiếc là ở chỗ sự tôn thờ tiến bộ vật chất khuyến khích chúng ta nghĩ rằng ch́a khóa của hạnh phúc là ở đời sống vật chất cộng với quyền lực do tri thức đem lại. Đối với những ai có tư duy chín chắn th́ hiển nhiên yếu tố cuộc sống vật chất không thể tự nó mang đến hạnh phúc; sự thật là yếu tố quyền lực do tri thức mang lại cũng không tự nó mang lại hạnh phúc th́ ít người nhận thức được hơn. Quả thật tri thức không phải là điều kiện đủ để có lại hạnh phúc, bởi v́ hạnh phúc vốn dĩ bắt nguồn từ nội tâm chứ không nhờ vào yếu tố bên ngoài. Mặc dù tri thức cụ thể về các hiện tượng bên ngoài con người có thể là một thành quả lớn lao, nhưng xu hướng thu hẹp mục đích chỉ hướng đến những tri thức đó rất nguy hiểm bởi v́ việc đó làm chúng ta quên mất hiện thực cuộc sống rộng lớn hơn của loài người và bản chất phụ thuộc lẫn nhau giữa người và người.
Chúng ta cũng cần phải nhận thức hậu quả của việc dựa vào các thành quả bên ngoài của khoa học. Thí dụ, hiện nay ảnh hưởng của tôn giáo đang giảm dần và con người càng ngày càng bối rối hơn trước những câu hỏi đơn giản là sống thế nào cho tốt. Trước đây, tôn giáo và đạo đức ḥa quyện vào nhau. Ngày nay, đa số con người tin rằng khoa học đă chứng minh được nhiều điều mà tôn giáo đưa ra trước đây rơ ràng là sai lầm, và dựa trên sự thật này đưa ra giả thiết rằng: v́ không có bằng chứng cuối cùng chứng ḿnh là có một đấng tối cao ngự trị con người về mặt tinh thần, thế nên đạo đức bây giờ trở thành vấn đề thuộc về sở thích cá nhân. Trước đây, các nhà khoa học và triết học đều cảm thấy nhu cầu cần thiết phải t́m một nền tảng vững chắc để thiết lập các định luật bất biến và chân lư tuyệt đối; ngày nay, phương pháp nghiên cứu như trên được coi là lạc hậu. Kết quả, chúng ta thấy một sự đảo lộn hoàn toàn, hướng về thái cực đối lập mà theo đó cuối cùng th́ không c̣n ǵ tồn tại, nơi đó chính thực tế cũng phải bị xét lại. Điều này chỉ có thể dẫn đến một sự hỗn loạn.
Nói lên điều này, tôi không có ư muốn chỉ trích những nỗ lực nghiên cứu khoa học. Tôi đă học hỏi rất nhiều từ những lần được gặp các nhà khoa học, và tôi không có trở ngại ǵ trong đối thoại với họ kể cả khi quan điểm của họ là duy vật cực đoan. Tôi vẫn c̣n nhớ từ bé tôi rất thích được nh́n thấy những thành tựu của khoa học. Hồi nhỏ tôi t́m thấy một chiếc máy quay phim cũ ở trong nhà nghỉ hè của các Dalai Lama, và tôi thích t́m hiểu cơ chế hoạt động của cái máy đó c̣n hơn cả việc học đạo. Điều làm tôi lo lắng là chúng ta thường quên mất không nh́n thấy hạn chế của khoa học. Khi khoa học thay thế cho tôn giáo như là nguồn tri thức cuối cùng được công chúng ưa chuộng, chính khoa học đă bắt đầu hơi giống một loại tôn giáo mới. Với quá tŕnh này, có một nguy cơ tương tự như với tôn giáo ở việc đặt niềm tin mù quáng vào các nguyên tắc, việc không chấp nhận các quan điểm khác. Tuy nhiên, sự kiện khoa học trở thành tôn giáo không có ǵ đáng ngạc nhiên bởi v́ khoa học có những thành quả phi thường. Chẳng có ai không ấn tượng mạnh mẽ việc con người bay lên tận mặt trăng. Nhưng sự thật vẫn c̣n tồn tại là, chẳng hạn như, khi chúng ta đến gặp một nhà vật lư nguyên tử và hỏi "Tôi đang gặp một vấn đề tiến thoái lưỡng nan về đạo đức, tôi phải làm ǵ đây?" chắc hẳn ông ta chỉ biết lắc đầu và đề nghị chúng ta đi nơi khác t́m câu trả lời. Thông thường, một nhà khoa học cũng chẳng hơn ǵ một luật sư trước vấn đề đó. Bởi v́, trong khi khoa học hay luật học có thể giúp chúng ta tiên đoán hậu quả của hành động nào đó, cả hai đều không thể cho biết chúng ta phải hành động thế nào cho hợp đạo đức. Hơn nữa, chúng ta cần phải nhận biết tầm giới hạn của chính các nghiên cứu khoa học. Chẳng hạn như, mặc dù quan tâm đến tâm thức (consciousness) con người khi bước vào thiên niên kỷ, và mặc dù đó là đề tài nghiên cứu suốt trong lịch sử, và nhiều nhà khoa học đă nỗ lực t́m hiểu, nhưng họ vẫn chưa biết rơ thật sự nó là ǵ, tại sao nó tồn tại, nó hoạt động như thế nào, hoặc bản chất cốt yếu của nó như thế nào. Khoa học không thể cho chúng ta biết về nguyên nhân (substantial cause) cũng như hậu quả (effect) của tâm thức. Dĩ nhiên, tâm thức là loại hiện tượng không có h́nh tướng (form), vật chất (substance), hoặc màu sắc, không thích hợp để nghiên cứu bằng các phương tiện bên ngoài. Nhưng điều đó không có nghĩa một sự vật như thế không hiện hữu, đơn giản là khoa học chưa giải thích được sự vật đó.
Vậy chúng ta có nên ngừng nghiên cứu khoa học v́ khoa học chưa trả lời được những câu hỏi của chúng ta? Chắc chắn là không. Tôi cũng không cho rằng mục tiêu làm ra của cải cho con người là sai lầm. Bởi v́ theo bản chất tự nhiên của con người, những cảm nhận thể xác giữ vai tṛ thống trị. Thành quả của khoa học và kỹ thuật phản ánh rơ rệt khát vọng của loài người muốn đạt đến một cuộc sống sung sướng, tiện nghi hơn. Điều đó rất tốt. Chẳng có ai lại không hoan nghênh những tiến bộ của y học hiện đại.
Đồng thời, tôi nhận thấy rằng những người sống trong một số cộng đồng nông thôn truyền thống được hưởng cuộc sống ḥa hợp (harmony) và an tĩnh (tranquility) hơn người sống ở các đô thị hiện đại. Thí dụ như, ở miền Spiti phía Bắc Ấn độ, vẫn c̣n tồn tại tập tục của dân địa phương không khóa cửa nhà khi họ ra ngoài. Người ta làm vậy là để pḥng khi có khách đến thấy nhà vắng chủ sẽ vào để tự dùng bữa trong khi chờ đợi chủ nhà quay về. Trước kia Tây tạng cũng có tập tục này. Điều này không có nghĩa là không có phạm pháp xảy ra ở đó. Như trường hợp của Tây tạng trước khi bị chiếm, phạm pháp thỉnh thoảng cũng xảy ra. Nhưng khi phạm pháp xảy ra, người ta thường nhướn mày kinh ngạc v́ phạm pháp là một việc rất hiếm có. Trái lại, trong một số thành phố hiện đại, ngày nào trôi qua mà không có vụ giết người nào xảy ra th́ mới là một việc hiếm có. Đô thị hóa đă mang theo sự bất ḥa hợp (disharmony).
Tuy vậy, chúng ta cần thận trọng không nên lư tưởng hóa lối sống xa xưa. Mức độ hợp tác cao t́m thấy nơi các cộng đồng nông thôn chưa phát triển có thể bắt nguồn từ nhu cầu thực tế nhiều hơn là thiện chí. Người ta nhận thức rằng nếu không sống ḥa hợp với láng giềng th́ họ sẽ phải trả giá bằng cuộc sống khó nhọc hơn. Sự bằng ḷng với cuộc sống nghèo khổ của những cư dân ở nông thôn mà chúng ta nh́n thấy có thể chỉ v́ họ không hề biết và không thể tưởng tượng nổi ở nơi khác có cuộc sống tiện nghi hơn. Khi mà họ biết được điều đó, chắc rằng họ sẽ thích cuộc sống tiện nghi hơn. Thử thách của chúng ta ở đây là t́m ra phương pháp để có thể vừa có được mức độ ḥa hợp và an tĩnh như ở trong các cộng đồng truyền thống, trong khi vẫn thụ hưởng được lợi ích từ tiến bộ vật chất của thế giới ngày nay vào buổi b́nh minh của thiên niên kỷ mới chứ không phải là ḱm hăm các cộng đồng nâng cao chất lượng cuộc sống của họ. Tôi dám chắc rằng đa số những người du mục Tây tạng đều rất sung sướng có được các thứ áo quần giữ nhiệt độ loại mới nhất cho mùa đông, chất đốt không khói để nấu ăn, thuốc tân dược và ti vi trong lều của họ. Và tôi không bao giờ muốn từ chối họ các tiện nghi đó.
Xă hội hiện đại, với tất cả những ưu điểm và khiếm khuyết của nó, đă ra đời trên cơ sở vô vàn nguyên nhân và điều kiện. Thật là thiển cận nếu cho rằng chỉ cần ngừng cải thiện cuộc sống vật chất chúng ta có thể giải quyết được những khó khăn tinh thần. Làm vậy tức là chưa hiểu được nguyên nhân sâu xa của vấn đề. Bên cạnh đó, c̣n có rất nhiều điều đáng mừng trong thế giới hiện đại để hy vọng.
Không thể đếm hết được số người dân ở những quốc gia phát triển nhất rất năng động trong việc quan tâm đến người khác. Ở nơi gần nhất, tôi phải nghĩ đến những nghĩa cử đẹp đẽ mà người tỵ nạn Tây tạng chúng tôi đă nhận được từ những người tốt bụng vốn có cuộc sống rất eo hẹp. Chẳng hạn như, con em chúng tôi hưởng lợi vô cùng từ sự đóng góp vị tha của các thầy cô giáo Ấn độ, nhiều người trong số đó phải sống trong điều kiện khó khăn xa nhà. Trên b́nh diện rộng lớn hơn, chúng ta có thể thấy loài người càng ngày càng quan tâm và thừa nhận rộng răi hơn những quyền căn bản của con người. Đây là một tiến bộ rất tích cực. Việc cộng đồng quốc tế luôn trợ giúp nhanh chóng khi có thiên tai xảy ra cũng là một nét tuyệt vời của thế giới hiện đại. Việc con người càng ngày càng nhận thức rơ hậu quả nghiêm trọng của việc hủy hoại môi trường thiên nhiên, cũng là một việc đáng lạc quan. Hơn nữa, tôi tin rằng nhờ vào các phương tiện truyền thông hiện đại, loài người càng ngày càng dễ dàng thừa nhận sự đa dạng của thế giới hơn. Chuẩn mực giáo dục trên thế giới hiện nay nói chung cũng cao chưa từng thấy. Những tiến bộ tích cực đó là dấu hiệu cho thấy khả năng của loài người chúng ta.
Mới đây, tôi có cơ hội gặp Hoàng Thái hậu Anh quốc. Được biết bà từ lâu nên tôi cảm thấy rất vinh dự. Nhưng điều đặc biệt khích lệ là được nghe ư kiến của bà, một phụ nữ già gần bằng chính thế kỷ hai mươi này, cho rằng người ta biết quan tâm đến người khác nhiều hơn so với thời bà c̣n trẻ. Ngày xưa, bà bảo, người ta chỉ lưu ư đến đất nước của ḿnh, c̣n ngày nay người ta quan tâm nhiều hơn đến cư dân ở các nước khác. Khi tôi hỏi bà có lạc quan về tương lai không, bà xác nhận không chút do dự.
Dĩ nhiên, chúng ta có thể đơn cử rất nhiều xu hướng tiêu cực trong các xă hội hiện đại. Không có ǵ để nghi ngờ về sự leo thang mỗi năm của các vụ sát nhân, bạo động, hăm hiếp. Thêm vào đó, chúng ta thường xuyên nghe thấy các câu chuyện lạm dụng và bóc lột ngay trong gia đ́nh và trong cộng đồng rộng lớn hơn; và con số gia tăng của giới trẻ nghiện ngập ma túy và rượu; cũng như ảnh hưởng của tỷ lệ rất lớn của ly dị đến cuộc sống của trẻ em. Ngay cả trong cộng đồng tỵ nạn nhỏ bé của chúng tôi cũng không thoát khỏi ảnh hưởng của các hiện tượng đó. Chẳng hạn như, tự tử là điều trước đây hầu như không nghe thấy ở xă hội Tây tạng, gần đây có một hoặc hai thảm kịch loại đó, ngay cả trong cộng đồng lưu vong. Tương tự như vậy, mặc dù nghiện ngập ma túy hầu như không có chỗ trong giới trẻ Tây tạng thuộc một thế hệ trước đây, giờ th́ chúng tôi đă có vài trường hợp - hầu hết đều ở các nơi tiếp thụ lối sống đô thị hiện đại.
Thế nhưng, không giống như các nỗi khổ bệnh, lăo và tử vốn có bản chất tự nhiên không sao tránh được những nỗi khổ trên đây đều có thể tránh được. Những nỗi khổ đó cũng không bắt nguồn từ sự thiếu hiểu biết. Khi chúng ta suy nghĩ thật kỹ chúng ta sẽ thấy rằng những đau khổ này bắt nguồn từ vấn đề đạo đức. Mỗi trường hợp đều phản ánh cách nhận thức của chúng ta về đúng hoặc sai, tích cực hoặc tiêu cực, thích hợp hoặc không thích hợp. Suy nghĩ sâu xa hơn nữa chúng ta có thể thấy rằng nguyên nhân của tất cả những đau khổ đó chính là sự bỏ quên điều mà tôi gọi là chiều sâu nội tâm của con người.
Vậy chiều sâu nội tâm là ǵ? Theo cách hiểu của tôi, việc chúng ta quá coi trọng lợi ích vật chất phản ánh một giả thiết ngầm rằng những ǵ lợi ích vật chất có thể mang lại là điều kiện cần và đủ để mang lại cho chúng ta tất cả những ǵ chúng ta cần. Thế nhưng theo quy luật của tự nhiên, sự thỏa măn mà lợi ích vật chất có thể mang lại chỉ giới hạn trong phạm vi của các giác quan mà thôi. Nếu quả thật loài người chúng ta không khác ǵ loài vật th́ giả thiết ngầm ở trên có thể là đúng. Tuy nhiên, v́ bản chất của loài người phức tạp hơn loài vật rất nhiều – cụ thể là chúng ta suy nghĩ và t́nh cảm cũng như khả năng tưởng tượng và phê phán – chắc chắn nhu cầu của con người vượt xa giới hạn của các giác quan. Một ví dụ dễ thấy là nhiều người được bảo đảm nhu cầu vật chất nhưng vẫn không cảm thấy hạnh phúc v́ những lo âu, căng thẳng, nhầm lẫn, hoài nghi và buồn khổ. Những nỗi khổ của chúng ta, gồm cả những ǵ ta cảm nhận được ở bên ngoài như là chiến tranh, tội ác và bạo lực, cũng như những ǵ chúng ta cảm nhận được trong nội tâm nhưng những đau khổ t́nh cảm và tâm lư sẽ không thể nào giải quyết được nếu chúng ta không nhận thức được những ǵ chúng ta đă lăng quên. Chính v́ sự lăng quên chiều sâu nội tâm đó mà những tiến bộ vĩ đại nhất trong một thế kỷ qua dân chủ, tự do, chủ nghĩa xă hội – mặc dù là những ư tưởng tuyệt vời – đều đă thất bại trong việc mang lại những lợi ích tốt đẹp toàn diện mà những ư tưởng đó đă hướng tới. Chắc chắn cần phải có một cuộc cách mạng. Nhưng không phải cách mạng chính trị, kinh tế, hay cách mạng kỹ thuật. Trong một thế kỷ vừa qua chúng ta đă nếm trải quá đủ để hiểu biết rằng một phương pháp tiếp cận bề ngoài không có chiều sâu nội tâm là không đầy đủ. Điều tôi muốn đề xuất trong cuốn sách này là một cuộc cách mạng tinh thần (spiritual).
CHƯƠNG II:
KHÔNG PHÉP LẠ, KHÔNG BÍ MẬT
Khi kêu gọi một cuộc cách mạng tâm linh, phải chăng cuối cùng tôi lại đưa ra một giải pháp tôn giáo cho các vấn đề của chúng ta? Không. Khi tôi viết sách này tôi đă gần bảy mươi tuổi và tôi đă tích lũy đủ kinh nghiệm để hoàn toàn tin tưởng rằng những điều giảng dạy của đức Phật là thích hợp (relevant) và hữu ích cho nhân loại. Nếu một người thực hành những tư tưởng đó, chắc chắn không chỉ có người đó mà những người khác đều được lợi. Tuy nhiên, qua gặp gỡ nhiều nhóm người khác nhau trên thế giới tôi đă nhận thức được rằng có những niềm tin và nền văn hóa khác không hề thua kém đạo Phật trong việc dẫn dắt con người có một cuộc sống có ích và măn nguyện. Hơn nữa, tôi c̣n đi đến kết luận rằng, việc một người có tin theo một tôn giáo hay không không quan trọng cho lắm. Điều quan trọng hơn rất nhiều chính là họ có phải là người tốt hay không.
Tôi kết luận như vậy bởi v́ tôi phải thừa nhận sự thật là mặc dù đa số trong sáu tỷ con người trên quả đất này có thể tuyên bố trung thành với một truyền thống tín ngưỡng nào đó, ảnh hưởng của tôn giáo trên đời sống con người nói chung rất nhỏ bé, đặc biệt trong ở các nước phát triển. Không chắc ǵ trên thế giới ngày nay có thể có được một tỷ người thực hành tín ngưỡng thực sự (dedicated practitioners). Ư tối nói đến những người hàng ngày cố gắng trung thành tuân theo những nguyên tắc và giáo lư tín ngưỡng của họ. Số c̣n lại là những người không thực hành. Những người thực hành tín ngưỡng thực sự đi theo vô số các con đường tôn giáo khác nhau. V́ thế, xét đến sự đa dạng tôn giáo, rơ ràng là không có một tôn giáo nào thỏa măn được toàn thể nhân loại. Chúng ta c̣n có thể kết luận rằng, loài người có thể sống khá tốt đẹp mà không cần đến bất cứ tôn giáo nào cả.
Kết luận trên có vẻ lạ thường nhất là lại do một nhân vật tôn giáo như tôi phát biểu. Tuy nhiên, tôi là một người Tây tạng trước khi là một Dalai Lama, và tôi là một con người trước khi là một người Tây tạng. V́ vậy, là một Dalai Lama tôi có trách nhiệm đặc biệt đối với người Tây tạng; và là một tăng sĩ, tôi có trách nhiệm đặc biệt đối với sự ḥa hợp giữa các tôn giáo, và là một con người tôi có trách nhiệm lớn lao hơn cả đối với toàn thể gia đ́nh nhân loại – đó là trách nhiệm của mỗi người trong số chúng ta. Và bởi v́ đa số không thực hành tôn giáo tôi quan tâm đến việc cố gắng t́m ra một con đường phục vụ toàn nhân loại mà không cần phải kêu gọi họ theo một tôn giáo nào cả.
Thực sự tôi tin rằng nếu chúng ta t́m hiểu các tôn giáo chính trên thế giới từ góc nh́n bao quát nhất, chúng ta sẽ thấy tất cả các tôn giáo từ Phật giáo, Thiên Chúa giáo, Ấn độ giáo, Hồi giáo, Do thái giáo, đạo Sikh đến đạo Zoroastrian, và các tôn giáo khác đều hướng về việc giúp đỡ loài người đạt đến các hạnh phúc bền vững. Và mỗi một tôn giáo, theo ư tôi, đều có khả năng giúp loài người. V́ thế, một tập hợp tôn giáo đa dạng (mỗi tôn giáo rốt cục đều đề cao những giá trị căn bản giống nhau) là hữu ích.
Không phải lúc nào tôi cũng cảm thấy thế. Khi tôi c̣n trẻ và sống tại Tây tạng, tôi tin ở tận đáy ḷng rằng, Phật giáo là con đường tốt nhất. Tôi tự nhủ, thật tuyệt vời nếu tất cả mọi người đều bỏ các tôn giáo khác theo đạo Phật. Suy nghĩ đó bắt nguồn từ sự thiếu hiểu biết. Người Tây tạng chúng tôi, dĩ nhiên, cũng từng nghe nói đến các tôn giáo khác. Nhưng chúng tôi chỉ biết về các tôn giáo khác rất ít qua các bản dịch, tài liệu thứ cấp bằng tiếng Tây tạng. Dĩ nhiên, các tài liệu này thường tập trung vào những khía cạnh của các tôn giáo khác mà dưới nhăn quan của đạo Phật là đáng ngờ vực. Không phải v́ các tác giả Phật học cố ư bôi xấu các tôn giáo khác. Trái lại, điều đó chỉ phản ánh sự thật là họ không thấy cần phải bàn về các khía cạnh mà họ đă nhất trí, bởi v́ ở Ấn độ nơi các tác giả viết những tài liệu đó th́ những các loại kinh sách đem ra bàn luận đă có đủ toàn văn. Không may, ở Tây tạng không có các bản dịch đầy đủ kinh sách của các tôn giáo khác.
Khi lớn lên, dần dà tôi t́m hiểu thêm nhiều hơn về các tôn giáo trên thế giới. Đặc biệt là khi lưu vong, tôi bắt đầu được gặp gỡ nhiều người đă hiến dâng cả cuộc đời cho các tôn giáo khác – một số qua cầu nguyện và thiền định, số khác qua các hành động phục vụ người khác – họ đă đạt đến một kinh nghiện sâu xa theo truyền thống tôn giao riêng của họ. Những trao đổi cá nhân đó giúp tôi nhận thức được giá trị vĩ đại của mỗi một truyền thống tín ngưỡng làm cho tôi tôn trọng họ sâu sắc. Đối với riêng tôi, Phật giáo vẫn là con đường quư báu nhất. Phật giáo phù hợp nhất với nhân cách của tôi. Nhưng điều đó không có nghĩa tôi tin là Phật giáo sẽ trở thành tôn giáo tốt nhất cho tất cả mọi người. Tôi cũng tin rằng không nhất thiết tất cả mọi người đều cần phải có niềm tin tôn giáo.
Dĩ nhiên, vừa là một người Tây tạng và một tăng sĩ, tôi đă được nuôi dưỡng và giáo dục trong các nguyên tắc, giáo lư và thực hành Phật giáo. Do đó, tôi không thể phủ nhận rằng, trọn vẹn tư tưởng của tôi h́nh thành từ cách tôi hiểu thế nào là một tín đồ của đức Phật. Tuy nhiên, việc tôi muốn làm khi viết quyển sách này là vượt ra khỏi các giới hạn chính thức của đạo Phật. Tôi muốn chứng minh rằng có những nguyên tắc đạo đức chung có thể giúp cho tất cả mọi người đạt đến hạnh phúc mà tất cả đều mong mỏi. Vài người có thể cảm thấy như tôi đang ngấm ngầm quảng bá Phật giáo. Cho dù ở vị trí tôi thật khó mà thuyết phục được những người nghĩ như vậy, nhưng thực sự tôi không có ư định làm như thế.
Thật ra, tôi tin rằng có một sự khác biệt quan trọng giữa tôn giáo và tâm linh (spirituality). Tôn giáo theo tôi có liên hệ đến niềm tin vào việc một truyền thống tôn giáo nào đó có thể cứu rỗi con người. Một khía cạnh của tôn giáo là niềm tin vào một h́nh thái thực tế siêu h́nh hoặc siêu nhiên (metaphysical or supernatural reality) nào đó, bao gồm ư niệm về thiên đường hay cơi niết bàn (nirvana). Nối liền vào đó là các giáo lư, nghi thức, thần chú, cầu nguyện, vv... Tâm linh theo tôi có liên hệ đến tính chất của tinh thần con người – như t́nh thương, t́nh yêu, sự kiên nhẫn, bao dung, tha thứ, sự bằng ḷng (contentment - tri túc), ư thức trách nhiệm, ư thức về sự ḥa hợp – những phẩm chất mang đến hạnh phúc cho bàn thân và mọi người. Trong khi nghi thức, cầu kinh và cầu nguyện cùng với niềm tin vào niết bàn và cứu rỗi liên quan trực tiếp đến niềm tin tôn giáo, những tính chất nội tâm trên không nhất thiết phải liên quan đến tôn giáo. V́ vậy chẳng có lư do ǵ con người lại không thể phát triển các phẩm chất đó, kể cả đến một tŕnh độ cao, mà không cần phải t́m đến một hệ thống niềm tin tôn giáo nào. Chính v́ vậy, đôi khi tôi nói rằng chúng ta có thể sống tốt mà chẳng cần đến tôn giáo nào cả. Điều chúng ta không thể thiếu chính là các phẩm chất tinh thần cơ bản.
Dĩ nhiên những người thực hành tôn giáo có lư khi cho rằng các phẩm chất hoặc đức hạnh trên vốn là kết quả của sự tôn thờ tôn giáo, v́ vậy, tôn giáo chính là phương pháp để phát triển những phẩm chất đạo đức và v́ thế thực hành tôn giáo chính là thực hành tâm linh. Chúng ta cần làm rơ điểm này. Đức tin tôn giáo đ̣i hỏi phải thực hành tâm linh. Tuy nhiên cả các tín đồ tôn giáo cũng như những người không tin theo tôn giáo nào thường không giải thích được thực hành tâm linh gồm những ǵ. Đặc điểm chung của các phẩm chất tôi gọi tên là "tâm linh" là sự quan tâm đến cuộc sống của người khác ở một mức độ nào đó. Ở Tây tạng, chúng tôi dùng cụm từ “shen pen kyi sem” với nghĩa là "nghĩ đến việc giúp người khác". Và khi nghĩ đến những phẩm chất tinh thần đó, chúng ta nhận thấy rằng mỗi phẩm chất đều được xác định bằng mức độ quan tâm đến cuộc sống của người khác. Những người có t́nh thương, t́nh yêu, ḷng kiên nhẫn, bao dung, tha thứ, ở một cấp độ nào đó nhận thức được khả năng ảnh hưởng của hành động ḿnh đối với người khác, và xác định hành vi của họ theo nhận thức đó. Như thế, theo cách mô tả này, thực hành tâm linh, một mặt, liên quan đến việc hành động có ư thức về lợi ích của người khác. Mặt khác, lại kéo theo sự chuyển hóa bản thân trở quen hơn với cách hành động như vậy. Nói đến thực hành tâm linh mà không nói đến sự quan tâm đến lợi ích của người khác th́ chỉ là vô nghĩa.
Lời kêu gọi một cuộc cách mạng tâm linh của tôi do đó không phải là kêu gọi một cuộc cách mạng tôn giáo. Tôi cũng không kêu gọi một lối sống khác với đời thường hay nói về một phép lạ hoặc bí mật nào cả. Tôi kêu gọi con người hăy định hướng lại hành vi khỏi thói quen cố hữu là chỉ hành động v́ lợi ích của bản thân. Đó là lời kêu gọi hướng về phía một cộng đồng rộng lớn hơn gồm những con người có cuộc sống liên hệ với cuộc sống của chúng ta, và hành động với ư thức về lợi ích của người khác đồng thời với lợi ích của chính ḿnh.
Sửa lại bởi thienkhoitimvui : 03 January 2005 lúc 12:42pm
|
| Quay trở về đầu |
|
| |
thienkhoitimvui
Hội viên
Đă tham gia: 30 November 2004
Nơi cư ngụ: Vietnam
Hiện giờ: Offline
Bài gửi: 2445
|
| Msg 2 of 20: Đă gửi: 03 January 2005 lúc 12:43pm | Đă lưu IP
|
|
|
(tiếp)
Đọc đến đây, độc giả có thể phản đối rằng mặc dù sự cải biến cá tính theo sự tái định hướng mà tôi kêu gọi là việc làm tốt, và mặc dù dạy con người yêu thương người khác là rất tốt, nhưng một cuộc cách mạng tinh thần chắc ǵ đă là phù hợp để giải quyết hết những vấn đề trầm trọng và đa dạng của xă hội hiện đại. Hơn nữa, có thể lập luận rằng, các vấn đề phát sinh từ bạo lực trong gia đ́nh, nghiện ma túy và rượu, gia đ́nh đổ vỡ cần phải được t́m hiểu và giải quyết theo từng trường hợp cụ thể. Tuy nhiên, v́ mỗi trường hợp đều có thể giải quyết nhờ người ta thương yêu nhau nhiều hơn– cho dù có khó khăn biết bao nhiêu– cho nên chúng ta vẫn có thể xem các vấn đề đó như vấn đề về tinh thần, tâm linh và có thể áp dụng giải pháp tâm linh. Nói như vậy không có nghĩa là chúng ta chỉ cần truyền dạy các giá trị tâm linh rồi tự động các vấn đề kia sẽ biến mất. Trái lại, mỗi vấn đề đều cần đến một giải pháp riêng biệt. Nhưng chúng ta nhận thấy khi chiều sâu nội tâm bị bỏ quên, sẽ không hy vọng ǵ đạt được một giải pháp lâu dài.
Tại sao thế? Tin buồn là một sự thật của cuộc đời. Mỗi lần nhặt một tờ báo, hoặc bật ti vi, đài radio chúng ta đều thấy những tin buồn. Không có ngày nào qua đi mà ở đâu đó trên thế giới lại không có những việc xảy ra mà tất cả mọi người đều cho là bất hạnh. Dù chúng ta sống ở đâu, triết lư sống như thế nào, chúng ta tất cả đều ít nhiều cảm thấy buồn khi biết về sự đau khổ của người khác.
Tin buồn có thể chia ra làm hai loại chính, loại có nguyên do thiên nhiên – động đất, hạn hán, lụt lội, và tương tự – và loại có bắt nguồn từ con người. Chiến tranh, tội ác, bạo hành đủ thứ, tham nhũng, nghèo đói, thất vọng, lừa đảo, và bất công xă hội, chính trị, kinh tế đều là hậu quả của hành vi tiêu cực. Ai chịu trách nhiệm cho hành vi đó? Chính chúng ta. Từ hoàng gia, tổng thống, thủ tướng, và chính trị gia cho đến quản trị gia, khoa học gia, bác sĩ, luật sư, học giả, sinh viên, tu sĩ, ni và tăng, như chính tôi, cho đến kỹ nghệ gia, nghệ sĩ, thương gia, chuyên viên, thợ thuyền, nông dân, và những người thất nghiệp, không có một giai cấp nào hoặc thành phần nào trong xă hội không đóng góp một phần trong khẩu phần tin buồn hàng ngày.
Điều may mắn là, không như trường hợp thiên tai là loại chúng ta hầu như chẳng làm được ǵ, những tin buồn bắt nguồn từ con người đều có thể tránh được, bởi v́ hầu hết những vấn đề đó về căn bản đều là vấn đề đạo đức. Sự thật là có biết bao con người ở mọi lĩnh vực và thành phần trong xă hội cùng góp phần giảm bớt những tin buồn đó phản ánh khả năng của con người tránh khỏi những tin buồn này. Có người tham gia vào đảng phái chính trị để tranh đấu cho một hiến pháp công bằng hơn; có người trở thành luật sư để tranh đấu cho công lư; có người gia nhập các tổ chức từ thiện để xóa đói giảm nghèo; có người làm công việc chăm sóc những người bị hại. Rơ ràng tất cả chúng ta, mỗi người theo một con đường khác nhau theo cách hiểu của riêng ḿnh, đều đang cố gắng làm cho thế giới này– hay một phần nhỏ của thế giới – trở thành một nơi tốt đẹp hơn để mà sống.
Không may, chúng ta phải nh́n nhận dù hệ thống luật pháp có tinh vi và được quản lư tốt đến đâu, và dù các phương pháp kiểm soát bên ngoài tiến bộ đến mức nào, cũng không thể nào quét sạch hêt hành vi sai trái. Các lực lượng cảnh sát ngày nay có các kỹ thuật hiện đại không thể nào tưởng tượng nổi năm mươi năm trước. Họ có phương tiện giúp họ nh́n thấy những ǵ trước đây không thể thấy được. Họ có kiểm tra gen ADN, pḥng thí nghiệm pháp y, chó nghiệp vụ, chuyên viên huấn luyện đặc biệt. Thế nhưng các phương pháp phạm tội cũng tiến bộ theo khiến cho việc điều tra hành pháp chẳng dễ dàng hơn xưa chút nào. Khi sự kiểm soát của đạo đức c̣n thiếu sót, không thể có hy vọng giải quyết triệt để t́nh trạng tội ác gia tăng. Thiếu kỷ luật trong nội tâm, chúng ta nhận thấy chính những công cụ ta sử dụng để giải quyết vấn đề này lại hóa thành nguồn gốc của vấn đề khác. Các phương thức phạm tội ngày càng tinh xảo hơn theo sự phát triển của các phương tiện điều tra chính là một ví dụ về cái ṿng luẩn quẩn đó.
Vậy mối quan hệ giữa thực hành tâm linh và luân lư là ǵ? Bởi v́ t́nh thương và tâm từ bi cùng các đức tính tương tự, theo định nghĩa, giả định một mức độ quan tâm đến lợi ích của người khác, cho nên cũng giả định một sự kiểm soát (giới chế - restraint) luân lư. Chúng ta không thể từ bi và bác ái nếu không tự hạn chế bớt các động cơ và ham muốn có hại của ḿnh.
Về nền tảng của thực hành luân lư, có thể tạm xem như ở đây tôi bênh vực cho khuynh hướng có tính chất tôn giáo. Dĩ nhiên, mỗi truyền thống tôn giáo đều có một hệ thống luân lư triển khai đầy đủ. Tuy nhiên, khi ràng buộc cách hiểu về cái đúng và cái sai vào tôn giáo ta sẽ gặp vấn đề là luôn phải tự hỏi "Tôn giáo nào?" Tôn giáo nào thuyết giải được một hệ thống đầy đủ nhất, dễ đạt đến nhất, và dễ chấp nhận nhất? Cuộc tranh luận sẽ không bao giờ kết thúc. Hơn nữa, làm thế chính là bỏ qua sự thật là nhiều người không theo tôn giáo v́ họ thực sự không tin vào tôn giáo đó, chứ không phải v́ họ không quan tâm đến các vấn đề sâu xa hơn của đời người. Chúng ta không thể giả thiết những người đó không nhận thức được cái đúng và cái sai, về đạo đức. Không thể nói rằng những người chống tôn giáo là những người vô đạo đức được. Bên cạnh đó, niềm tin tôn giáo không bảo đảm được đạo đức. Nh́n lại lịch sử nhân loại, chúng ta có thể thấy trong số các kẻ độc ác nhất – những kẻ gây bạo lực, bạo tàn và hủy diệt đồng loại – có những kẻ tuyên bố mạnh mẽ là người sùng tín theo một tôn giáo nào đó. Tôn giáo có thể giúp chúng ta thiết lập các nguyên tắc luân lư căn bản. Tuy nhiên chúng ta vẫn có thể nói đến luân lư và đạo đức mà không cần phải trói buộc ḿnh vào tôn giáo nào cả.
Người ta có thể phản bác rằng, một khi ta không thừa nhận tôn giáo là nguồn của luân lư, chúng ta phải chấp nhận sự thật là mỗi người hiểu về cái tốt và cái xấu, đạo đức và vô đạo đức, hành động tích cực và tiêu cực theo một cách khác nhau tùy theo hoàn cảnh. Ở đây tôi xin lưu ư độc giả rằng không thể nào lập ra bộ luật có thể trả lời được tất cả các câu hỏi về đạo đức, cho dù ta có sử dụng tôn giáo làm nền tảng của đạo đức. Phương pháp tư duy theo công thức như thế không thể nào bao quát được tất cả mọi hoàn cảnh phong phú và đa dạng của xă hội. Nếu có một bộ luật bao hàm tất cả các quy tắc đạo đức, th́ người ta sẽ c̣n lư luận rằng người ta chỉ chịu trách nhiệm trong phạm vi câu chữ của bộ luật đó, chứ không phải chịu trách nhiệm về hành vi của ḿnh.
Nói vậy không có nghĩa là việc cố gắng diễn đạt các quy tắc đạo đức chung là việc làm vô ích. Ngược lại, nếu chúng ta có chút hy vọng sẽ giải quyết được những khó khăn trong xă hội, điều thiết yếu là phải t́m phương pháp để thực hiện. Chúng ta phải có một phương tiện nào đó để phân biệt giữa, lấy thí dụ, việc sử dụng khủng bố để cải cách chính trị và nguyên tắc đối kháng ḥa b́nh của Mahatma Gandhi. Chúng ta cần phải giải thích được rằng sử dụng bạo lực với đồng loại là sai. Thế nhưng, chúng ta phải t́m phương pháp nào đó để một mặt tránh sự cứng nhắc cực đoan, và mặt khác cũng tránh cách hiểu chung chung tương đối.
Theo cách nh́n của tôi – vốn không dựa trên nền tảng là niềm tin tôn giáo hay một ư tưởng cũ nào cả, mà chỉ trên lẽ thường đơn giản – th́ việc xây dựng những nguyên tắc luân lư chính có thể thực hiện được khi chúng ta khởi đầu bằng quan niệm rằng tất cả mọi người đều muốn hạnh phúc và tránh đau khổ. Chúng ta không có phương tiện để phân biệt giữa đúng và sai nếu không lưu ư đến cảm xúc và sự đau khổ của người khác. V́ lư do đó, và cũng v́ – như ta sẽ thấy – khái niệm về chân lư tuyệt đối rất khó chấp nhận ngoài khuôn khổ tôn giáo, hành vi luân lư không phải là điều chúng ta cần phải tham gia v́ tự nó sẵn có bản chất đúng. Hơn nữa, nếu thừa nhận bản chất của tất cả nhân loại là muốn hạnh phúc và tránh đau khổ th́ mỗi cá nhân đều có quyền theo đuổi mục đích đó. V́ thế tôi cho rằng, một trong các yếu tố để xác định một hành động có phù hợp luân lư hay không, chính là ảnh hưởng của nó đến hạnh phúc của kẻ khác. Một hành động xâm hại đến hạnh phúc của người khác là một hành động khả dĩ vô luân lư.
Tôi nói khả dĩ v́ mặc dù hậu quả của hành động quan trọng, c̣n có những yếu tố khác cần phải xem xét như chủ ư và bản chất của hành động. Có những điều chúng ta làm có thể làm cho người khác thất vọng mặc dù chúng ta hoàn toàn không có ư định làm người ta thất vọng. Có nhiều hành động, mặc dù có vẻ cưỡng ép và bạo lực và có thể gây đau đớn, nhưng lại đóng góp vào hạnh phúc dài lâu cho người khác. Kỷ luật trẻ em là một ví dụ. Mặt khác, một hành động tuy có vẻ dịu êm, không có nghĩa là tích cực hoặc hợp luân lư, nếu ư định của chúng ta là ích kỷ. Ví dụ, nếu ư định của chúng ta là lừa dối th́ sự giả vờ như tử tế là một hành động phi luân lư. Mặc dù không có bạo lực th́ một hành động như vậy vẫn có thể coi là hành động xấu. Cái xấu không thể hiện ở tác hại thể chất với người khác mà ở chỗ nó làm tổn thương ḷng tin vào sự thật của người khác.
Có những trường hợp một người có thể giả thiết hành động của ḿnh có ư định tốt và v́ lợi ích cho người khác, nhưng trên thực tế kết quả của hành động lại hoàn toàn vô đạo đức. Ví dụ, một người lính nhận lệnh xử tử một người tù. Tin rằng ḿnh theo chính nghĩa, người lính đó có thể giả định rằng hành động đó hướng về mục đích tốt đẹp hơn cho nhân loại. Thế nhưng theo nguyên tắc không dùng bạo lực với đồng loại mà tôi vừa nêu ra, việc giết người trên định nghĩa là một hành động phi luân lư. Thực hiện mệnh lệnh như thế là một hành vi tiêu cực nghiêm trọng. Nói cách khác, nội dung của hành động cũng rất quan trọng để có thể xác định hành vi có hợp luân lư hay không, bởi v́ có một số hành động luôn luôn là tiêu cực.
Yếu tố quan trọng nhất trong việc xác định một hành động có hợp với đạo đức hay không không phải là nội dung hay hậu quả của hành động. Trên thực tế, rất hiếm khi kết quả của một hành động chỉ tùy thuộc vào hành động của một người –người lái tàu dù cố gắng đưa con tàu an toàn vượt qua cơn băo, kết quả của cố gắng đó không chỉ phụ thuộc vào hành động của riêng một ḿnh người đó – có lẽ kết quả của hành vi là yếu tố kém quan trọng nhất. Ở Tây tạng người ta sử dụng một từ ngữ để chỉ điều quan trọng nhất trong việc xác định giá trị luân lư của một hành động là kun long. Dịch từng chữ, từ kun có nghĩa là "hết ḷng" hoặc "tận đáy ḷng," và long (wa) nói lên hành động khiến cho một điều ǵ trỗi dậy, đứng lên, hoặc thức tỉnh. Ư nghĩa được dùng ở đây, kun long được hiểu là động cơ khởi nguồn và dẫn dắt hành động – cả cố ư hoặc vô t́nh. Động cơ hợp đạo đức sẽ dẫn đến hành vi hợp đạo đức.
Từ sự mô tả đó, có thể thấy khó dịch chữ kun long thật đầy đủ. Thông thường, nó có thể được dịch như "động cơ" (motivation), nhưng từ này không bao hàm được ư nghĩa sâu rộng. Chữ "thái độ" (disposition) tuy gần hơn, nhưng lại thiếu ư nghĩa tích cực của Tây tạng. Mặt khác, nếu dùng câu "trạng thái tâm và trí" (overal state of heart and mind) th́ quá dài. Có thể thu gọn lại bằng chữ "tâm trạng" (mind-state), nhưng nó lại mất đi ư nghĩa rất rộng của "trí" (mind) dùng ở Tây tạng. Chữ "trí" (lo), bao gồm ư tưởng về ư thức, hoặc nhận thức, cùng với cả cảm giác và t́nh cảm. Cách dùng từ như vậy phản ánh cách hiểu rằng t́nh cảm và suy nghĩ không thể tách rời. Ngay cả tri giác về một tính chất, như màu sắc, cũng hàm chứa một chiều hướng xúc cảm nào đó. Tương tự, không có một ư tưởng về t́nh cảm thuần túy nào không kèm theo một hiện tượng nhận thức. Ta có thể phân biệt các loại t́nh cảm khác nhau. Có những t́nh cảm mang nhiều tính chất bản năng, chẳng hạn như khó chịu khi nh́n thấy máu, và có những t́nh cảm có thành tố quan hệ như sợ sự nghèo khó. Xin độc giả lưu ư điểm này mỗi khi tôi nói đến "trí", đến "động cơ", đến "thái độ", hoặc đến "tâm trạng".
Để dễ dàng hiểu luận điểm cho rằng trạng thái tâm và trí của cá nhân, hoặc động cơ, vào thời điểm của hành động, chính là ch́a khóa để xác định nội dung luân lư của nó chúng ta có thể nghĩ đến một hành động của chúng ta chịu ảnh hưởng như thế nào khi ta ám ảnh bởi những ư niệm và cảm xúc tiêu cực mạnh mẽ như hận thù và giận dữ. Vào lúc đó trí (lo) và tâm ta đang hỗn loạn. Khi đó ta không chỉ mất thăng bằng và bị hạn chế tầm nh́n, mà c̣n mất khả năng nhận thức ảnh hưởng của hành động ḿnh đối với người khác. Chúng ta có thể trở nên quá bối rối đến độ quên mất người khác cũng như quyền hạnh phúc của họ. Hành động của chúng ta trong hoàn cảnh đó – bao gồm cả hành vi, lời nói, ư nghĩ, sự thiếu sót và mong muốn – gần như chắc chắn có thể làm thương tổn đến hạnh phúc của người khác cho dù ư định lâu dài của ta đối với người khác ra sao, cũng như hành động của ta có chủ ư hay không. Ví dụ trường hợp chúng ta nổi nóng khi căi vă cùng người nhà, cách ứng xử trong cùng bầu không khí ngày càng căng thẳng đó c̣n tùy thuộc rất nhiều vào điều tiềm ẩn dưới hành động tại thời điểm đó – tức là kun long của chúng ta. Càng mất b́nh tĩnh, chúng ta càng dễ có các phản ứng tiêu cực với lời lẽ nặng nề, và càng chắc chắn là lời nói hoặc hành động của đó sẽ khiến chúng ta hối tiếc về sau, mặc dù rất yêu thương người khác.
Hoặc thử tưởng tượng một trường hợp chúng ta gây khó chịu cho người khác một chút, như là vô t́nh đụng phải người nào khi đang đi, và người đó quát mắng chúng ta vô ư. Chúng ta rất dễ dàng bỏ qua chuyện đó nếu tâm trạng (kun long) của chúng ta đang tốt lành, nếu trái tim đầy t́nh thương, hơn là lúc đó đang chứa đầy các cảm xúc tiêu cực. Khi động cơ của hành động là tốt lành, th́ hành động tự động hướng về việc góp phần vào lợi ích của người khác. Chúng ta sẽ tự động hành động hợp luân lư. Nếu tâm trạng tốt lành trở thành thói quen th́ phản ứng xấu sẽ ít xảy ra hơn khi bị khiêu khích. Kể cả khi chúng ta mất b́nh tĩnh, sự bộc phát cũng sẽ không có tính ác, không mang tính thù hận. Tôi nghĩ rằng, mục đích của thực hành tâm linh và luân lư chính là cải biến và hoàn thiện kun long của mỗi người. Đó chính là cách để trở thành người tốt hơn.
Chúng ta đă thấy, càng thành công bao nhiêu trong việc cải biến tâm và trí qua việc đào luyện các phẩm chất tâm linh càng lớn, th́ ta càng có khả năng đối phó với nghịch cảnh và hành động của ta càng hợp với luân lư hơn. Nếu được phép đưa cách tu dưỡng của ḿnh ra làm ví dụ cho người khác, tôi có thể giải thích đơn giản rằng đạo đức chính là cố gắng không ngừng tạo ra kun long tích cực bằng cách cố gắng sống có ích cho người khác đến hết khả năng của ḿnh. Thêm vào đó, để đảm bảo nội dung của hành động của ḿnh là tích cực, tôi cố gắng làm hết sức ḿnh để giảm các cơ hội hành động phi luân lư. Không có cách nào để xác định hiệu quả của chiến lược này bởi v́ hệ quả của hành động của tôi với hạnh phúc trước mắt và lâu dài của người khác là điều không dễ xác định. Thế nhưng, nếu tôi luôn luôn cố gắng và luôn chú tâm, cho dù điều ǵ xảy ra, tôi sẽ không có điều ǵ để phải hối tiếc. Ít nhất tôi biết rơ ḿnh đă cố gắng hết sức.
Mô tả trong chương này về tương quan giữa luân lư và tâm linh không chưa trả lời câu hỏi về phương pháp giải quyết t́nh trạng tiến thoái lưỡng nan của nền luân lư ngày nay. Chúng ta sẽ bàn đến vấn đề này trong các chương tiếp theo. Trong chương này tôi muốn trước hết phác thảo một phương pháp tư duy về đạo đức học dựa trên việc xác định mối liên hệ giữa đạo đức với quan niệm về hạnh phúc và đau khổ của con người, tránh những khó khăn khi đặt tôn giáo làm nền tảng của đạo đức. Thực tế ngày nay là đa số nhân loại không tin rằng tôn giáo là cần thiết. Hơn nữa, có những hành vi phù hợp với truyền thống tôn giáo này nhưng không phù hợp với truyền thống tôn giáo khác. C̣n về ư nghĩa của từ "cách mạng tâm linh", tôi tin rằng tôi
CHƯƠNG III: KHÁI NIỆM NGUỒN GỐC PHỤ THUỘC VÀ BẢN CHẤT CỦA THỰC TIỄN
(Dependent Origination and Nature of Reality)
Trong một cuộc nói chuyện trước công chúng tại Nhật bản vài năm trước đây, tôi thấy vài người mang hoa đến gần tôi. Tôi đứng dậy chuẩn bị tư thế để nhận hoa, nhưng lại ngạc nhiên v́ họ đi thẳng qua trước mặt tôi và đặt hoa trên bàn thờ ở phía sau. Tôi ngồi xuống và cảm thấy hơi bối rối! Sự việc này nhắc cho tôi nhớ rằng sự vật và hiện tượng quanh ta không xảy ra như ta tưởng tượng hay mong đợi. Chính sự khác nhau giữa nhận thức của ta về một sự vật hiện tượng và thực tế của sự vật hiện tượng đó là nguyên nhân của nhiều bất hạnh trong cuộc đời. Điều này đặc biệt đúng, như trong ví dụ trên, khi ta nhận định trên cơ sở hiểu biết không đầy đủ về hiện tượng, ta đau khổ khi sự việc xảy ra không như ta tưởng.
Trước khi nghĩ đến những vấn đề cụ thể của cuộc cách mạng tâm linh và đạo đức, chúng ta hăy thử suy ngẫm đôi điều về bản chất của thực tế quanh ta. Phương pháp tư duy để hiểu những sự vật hiện tượng xảy ra quanh ta là điều cực kỳ quan trọng, bởi v́ cách chúng ta tự nhận thức bản thân trong tương quan với thế giới bên ngoài có tác động mạnh mẽ đến hành vi phản ứng đối với thế giới. Nếu không hiểu đúng sự vật hiện tượng, chúng ta sẽ dễ làm tổn hại bản thân và người khác hơn.
Nghĩ sâu hơn một chút về đề tài này, chúng ta bắt đầu nhận thấy ta không thể tách rời một hiện tượng khỏi các hiện tượng khác. Chúng ta chỉ có thể diễn đạt về một hiện tượng trong mối tương quan với các hiện tượng khác. Trong đời sống hàng ngày, chúng ta tham gia vô số hoạt động và nhận được vô vàn những tín hiệu đầu vào từ những ǵ ta gặp.
Sai lầm trong nhận thức thường hay xảy ra ở nhiều cấp độ khác nhau thường là v́ chúng ta có xu hướng cô lập một số khía cạnh của một sự vật hiện tượng và coi đó là toàn bộ sự vật hiện tượng ta nhận thức. Xu hướng này làm thu hẹp tầm nh́n và dẫn đến nhận thức sai lầm. Khi nh́n sự vật một cách toàn diện hơn chúng ta sẽ nhanh chóng nhận ra rằng sự vật vô cùng phức tạp và nhận thức theo thói quen thường sẽ là không đầy đủ. Nếu không có xu hướng này chắc sẽ không có khái niệm lừa dối. Nếu sự vật và hiện tượng luôn xảy ra như ta mong đợi, chắc rằng sẽ không ai biết thế nào là ảo giác và ngộ nhận.
Để nhận thức bản chất phức tạp của sự vật hiện tượng xung quanh tôi thường sử dụng một công cụ nhận thức mà theo tôi là đặc biệt hữu ích được gọi là khái niệm nguồn gốc phụ thuộc (dependent origination) (tiếng Tây tạng gọi là ten del), do trường phái triết học Phật giáo Madhyamika (middle way) đưa ra. Theo khái niệm ten del này, chúng ta có thể hiểu sự vật và hiện tượng bằng ba cách khác nhau. Ở cấp độ thứ nhất, hiểu theo luật nhân quả, theo đó mọi sự vật và hiện tượng xảy ra phụ thuộc vào một mạng lưới phức tạp của các nguyên nhân và điều kiện. V́ thế không có sự vật hoặc hiện tượng nào tự nhiên sinh ra hoặc tồn tại một ḿnh. Ví dụ, tôi lấy đất sét và nặn ra một cái b́nh. Cái b́nh tồn tại như một hệ quả từ hành động của tôi. Đồng thời, nó cũng là kết quả của vô số các nguyên nhân và điều kiện khác. Trong đó có sự kết hợp của đất sét với nước để tạo thành nguyên liệu thô. Đi sâu hơn nữa, chúng ta có thể nói cái b́nh cấu tạo bởi các phân tử các nguyên tử và phần tử cấu thành nên phân tử và nguyên tử (mỗi phần tử lại phụ thuộc vào biết bao yếu tố khác nữa). Rồi c̣n có hoàn cảnh khiến tôi quyết định nặn cái b́nh và cách tôi phối hợp động tác của tay tôi để làm ra h́nh dáng cái b́nh nữa. Tất cả các yếu tố đó cho thấy rơ ràng là cái b́nh của tôi không thể tự nhiên ra đời nếu không có nguyên nhân và điều kiện của nó. Ta nói rằng cái b́nh có nguồn gốc phụ thuộc.
Ở cấp độ thứ hai, ten del được hiểu rằng tổng thể và các phần của sự vật hiện tượng cũng phụ thuộc lẫn nhau. Nếu không có các thành phần, th́ không có cái tổng thể; nếu không có cái tổng thể, th́ khái niệm về thành phần không có ư nghĩa ǵ. Ư tưởng về "toàn thể" dựa trên khái niệm thành phần, nhưng mỗi thành phần lại gồm những thành phần bé hơn.
Ở cấp độ thứ ba, ta có thể coi tất cả các hiện tượng là có nguồn gốc phụ thuộc bởi v́ khi ta phân tích hiện tượng ta nhận thấy rằng ngay cả tên gọi của hiện tượng cũng không độc lập. Hăy thử nhớ lại cách chúng ta gọi tên một số hiện tượng để hiểu khái niệm này. Ví dụ, các từ "hành động" và "tác nhân" giả thiết cái này có trước cái kia. Cũng như "mẹ" và "con". Một người được gọi là mẹ v́ có con. Nhưng nói đến đứa con là nói trong quan hệ với cha mẹ nó. Trong các từ ngữ chỉ nghề nghiệp chúng ta cũng thấy rất nhiều mối quan hệ phụ thuộc lẫn nhau như vậy. Một số người được gọi là nông dân v́ họ làm việc ngoài đồng ruộng. Một số người khác được gọi là bác sĩ v́ họ làm trong ngành y khoa.
Nh́n nhận một cách tinh tế hơn nữa, sự vật và hiện tượng có thể được hiểu theo quan niêm nguồn gốc phụ thuộc khi ta tự hỏi, "Cái b́nh đất sét là ǵ?" Khi đi t́m một cái ǵ đó để có thể dùng làm tên gọi tột cùng của cái b́nh đất sét, ta thấy rằng, sự hiện hữu tột cùng của cái b́nh – cũng như của mọi sự vật hiện tượng khác – chỉ là tạm thời và ước định (by convention). Khi tự hỏi phải chăng tên gọi của nó được ấn định bằng h́nh thể, công dụng hay thành phần (đó là hỗn hợp của đất sét, nước và vân vân), ta sẽ thấy rằng danh từ "b́nh" chỉ là một chỉ định bằng ngôn từ. Không có một đặc điểm riêng biệt nào có thể nói ra để định danh cho nó. Tổng cộng toàn bộ các đặc điểm đó cũng định danh được cáic b́nh đất sét. Có vô vàn loại b́nh khác nhau với h́nh dáng khác nhau và chúng đều được gọi là cái b́nh. Và bởi v́ chúng ta chỉ có thể nói đến sự hiện hữu của một cái b́nh thực trên tương quan của một kết hợp phức tạp giữa vô số nguyên nhân và điều kiện, nh́n từ góc nh́n này, không có một phẩm chất nào xác định được cái b́nh. Nói cách khác, cái b́nh không hiện hữu độc lập, ta nói rằng cái b́nh có nguồn gốc phụ thuộc.
Quan niệm nguồn gốc phụ thuộc cũng áp dụng với các hiện tượng tinh thần. Sự phụ thuộc nằm giữa chủ thể và đối tượng của nhận thức. Ví dụ, nhận thức về một bông hoa. Trước tiên, muốn nhận thức một bông hoa cần phải có một giác quan. Thứ hai, sự vật, tức là bông hoa phải tồn tại. Thứ ba, để hiện tượng nhận thức xảy ra, cần có một điều kiện nào đó hướng sự chú ư của chủ thể vào bông hoa. Cuối cùng, thông qua sự tương tác giữa các điều kiện này, một hiện tượng nhận thức xảy ra, mà ta gọi là nhận thức về một bông hoa. Bây giờ, chúng ta hăy thử phân tích cái ǵ thật sự tạo nên hiện tượng này. Phải chăng chỉ là hoạt động của giác quan? Phải chăng chỉ là sự tương tác giữa giác quan và chính bông hoa? Hoặc là thứ ǵ khác? Cuối cùng ta sẽ thấy rằng không thể hiểu khái niệm nhận thức nếu không đặt nó trong một chuỗi các nguyên nhân và điều kiện phức tạp.
Nếu lấy chính ư thức (consciousness) làm đối tượng nghiên cứu, mặc dù chúng ta có xu hướng nghĩ về ư thức như một hiện tượng có thật và bất biến, ta sẽ thấy rằng nếu áp dụng quan niệm nguồn gốc phụ thuộc th́ sẽ hiểu ư thức rơ ràng và dễ dàng hơn. Sở dĩ như vậy v́ không thể tách biệt ư thức như một hiện tượng tồn tại biệt lập tách khỏi tri giác, nhận thức và t́nh cảm của con người. Ư thức giống như một cấu trúc bắt nguồn từ vô vàn các hiện tượng phức tạp ở các mức độ khác nhau.
Một cách khác để giải thích khái niệm về nguồn gốc phụ thuộc là xem xét hiện tượng thời gian. B́nh thường, chúng ta giả định rằng có một hiện tượng hiện hữu độc lập được gọi tên là thời gian. Chúng ta nói về thời gian quá khứ, hiện tại và tương lai. Tuy nhiên, khi suy ngẫm kỹ hơn, ta sẽ thấy rằng các khái niệm đó chỉ là định ước. Chúng ta thấy từ ngữ "hiện tại" chỉ là một từ ngữ gán cho giao điểm của "quá khứ" và "tương lai". Chúng ta không thể chỉ chính xác đâu là hiện tại. Dù chỉ một giây trước cái giả định là hiện tại cũng đă thuộc về quá khứ; chỉ là một khoảnh khắc sau cái giả định là hiện tại cũng đă nằm trong tương lai. V́ thế, khi chúng ta nói giây phút hiện tại chính là "bây giờ," khi chữ vừa phát ra th́ đă là quá khứ. Nếu vẫn cố lập luận rằng dù sao đi nữa vẫn có một thời điểm nào đó không phải là quá khứ cũng không phải là tương lai, đó là hiện tại th́ cuối cùng chúng ta sẽ hoàn toàn không c̣n căn cứ để phân biệt quá khứ, hiện tại và tương lai. Nhưng nếu không có khái niệm về hiện tại, rất khó nói về quá khứ và tương lai, v́ cả hai khái niệm đều rơ ràng phụ thuộc vào khái niệm hiện tại. Hơn nữa, nếu giả thiết theo kết luận từ phân tích trên cho rằng hiện tại không tồn tại, chúng ta cần phải phủ nhận, không những định ước thế gian, mà ngay cả kinh nghiệm của bản thân. Thật vậy, khi bắt đầu phân tích khái niệm về thời gian, chúng ta nhận thấy ở đây quá khứ đă mất đi và tương lai th́ chưa đến. Chúng ta chỉ sống trong hiện tại.
Phân tích về khái niệm thời gian dẫn đến kết luận ǵ? Chắc chắn là mọi việc trở nên phức tạp hơn khi chúng ta phân tích theo cách này. Kết luận thỏa đáng hơn là bảo rằng, hiện tại quả có hiện hữu. Nhưng không thể tri giác được nó một cách khách quan. Hiện tại hiện hữu trong sự tùy thuộc vào quá khứ và tương lai.
Những phân tích trên có giá trị ǵ? Chúng giúp ta được điều ǵ? Quan niệm nguồn gốc phụ thuộc có một số ư nghĩa quan trọng. Trước hết, khi chúng ta nhận ra rằng tất cả những ǵ ta nhận thức và trải nghiệm là kết quả của một chuỗi vô hạn các nguyên nhân và điều kiện phụ thuộc lẫn nhau, toàn bộ nhăn quan của chúng ta tự nhiên thay đổi. Chúng ta bắt đầu nh́n vũ trụ nơi ta đang sống có thể hiểu như là một thực thể sống trong đó từng tế bào làm việc trong sự hợp tác cân bằng với các tế bào khác để bảo tồn toàn thể. Do đó, nếu chỉ một tế bào bị hại, như khi bệnh tật nhiễm vào cơ thể, th́ sự cân bằng bị mất đi, và có đó là nguy cơ của cả cơ thể. Như vậy, có thể nói rằng sự sống, hạnh phúc của mỗi cá nhân liên quan mật thiết đến sự sống của tất cả các mọi người cũng như môi trường trong đó chúng ta sống. Rơ ràng là từng hành động, việc làm, lời nói và ư nghĩ của ta, cho dù nhẹ nhàng và vô hiệu đến đâu, cũng có ảnh hưởng không những cho riêng ta mà c̣n cho mọi người khác nữa.
Hơn nữa, khi nh́n thực tiễn theo quan niệm nguồn gốc phụ thuộc, chúng ta sẽ thoát khỏi khuynh hướng thông thường nh́n sự vật và hiện tượng như thực thể cứng nhắc, độc lập, tách biệt. Điều này rất hữu ích, v́ chính khuynh hướng đó đă khiến ta thường phóng đại một hoặc hai khía cạnh nào của sự vật hiện tượng, lấy đó làm tiêu biểu cho một thực tế toàn diện trong khi bỏ quên những mối quan hệ phức tạp và rộng lớn hơn.
Nh́n vào thực tiễn từ khái niệm về nguồn gốc phụ thuộc đồng thời cũng nêu lên một thách thức đáng kể. Thách thức chúng ta bớt nh́n sự vật và hiện tượng trong khuôn khổ rơ rệt của trắng và đen; và đi vào nhận thức các tương quan ràng buộc phức tạp hơn, có thể khó nắm bắt. Và v́ vậy khiến ta khó phát biểu những kết luận cực đoan. Hơn nữa, nếu tất cả mọi sự vật hiện tượng đều tùy thuộc vào các sự vật hiện tượng khác, và không hiện tượng nào có thể hiện hữu độc lập, th́ ngay cả bản thân chúng ta cũng có thể xem như không hiện hữu theo phương cách chúng ta vẫn nhầm tưởng. Thật vậy, nếu chúng ta thử phân tích định danh bản thân ḿnh (cái ngă) th́ chính sự hiện hữu tưởng như vững chắc của cái tôi cũng sẽ tan biến c̣n nhanh hơn cả cái b́nh đất sét hoặc khái niệm hiện tại vừa nói ở trên. Bởi v́ cái b́nh là một vật cụ thể có thể chỉ ra được, c̣n cái ngă th́ có thể là vô h́nh, quan niệm về bản thân trong mối quan hệ với xă hội là rơ ràng hơn. Chúng ta sẽ thấy sự phân biệt rơ nét thường thấy giữa bản thân (ngă) và người khác (tha) chỉ là một sự phóng đại.
Nói như vậy không phải là phủ nhận sự thật là mỗi cá nhân đều có tri giác mạnh về cái "tôi" một cách tự nhiên và đúng đắn. Mặc dù chúng ta không thể giải thích tại sao, nhận thức về cái ngă này chắc chắn vẫn tồn tại. Nhưng hăy quan sát kỹ những ǵ cấu tạo nên đối tượng hiện ta đang gọi là cái ngă. Có phải là tâm trí chăng? Đôi khi tâm trí của một người nào đó trở nên quá năng động hoặc quá suy nhược. Trong cả hai trường hợp này, bác sĩ có thể cho thuốc nhằm tạo sự dễ chịu cho người đó. Điều này cho thấy chúng ta đă nghĩ về tâm trí, theo một nghĩa nào đó, như một vật sở hữu của cái ngă. Và, thật vậy, khi chúng ta nghĩ kỹ hơn, các phát biểu như "thân thể của tôi," "lời nói của tôi," "tâm trí của tôi" đều hàm chứa một khái niệm về sở hữu. V́ thế thật khó chấp nhận được ư niệm cho rằng tâm trí chính là ngă, mặc dù quả có một số triết gia Phật giáo cố xác định ngă như là tâm trí. Nếu ngă và tâm là một, việc vô lư tiếp theo là chủ thể (ngă) và hành động (nhận thức của tâm trí) chỉ là một. Nghĩa là chủ thể của nhận thức là "tôi", và hành động nhận thức chỉ là một. Từ cách phân tích này ta thấy rơ rằng cái ngă không thể hiện hữu như một hiện tượng độc lập ngoài khối tổng ḥa giữa thân thể và tâm trí. Như vậy tôi kết luận rằng khái niệm về ngă chỉ là một nhăn hiệu gán cho một mạng lưới phức tạp của các hiện tượng kết hợp và phụ thuộc lẫn nhau.
Đến đây, chúng ta thử ngừng lại một chút và duyệt qua bằng cách nào ta thường sử dụng ư tưởng về cái ngă. Chúng ta nói, "Tôi cao; tôi thấp; tôi làm điều này; tôi làm điều nọ," và không ai thắc mắc ǵ cả. Ư nghĩa của chữ tôi khá rơ rệt và mọi người đều hài ḷng với nhận định ước đó. Trên tŕnh độ này, ta hiện hữu tương đối ḥa hợp cùng các phát biểu đó. Định ước như thế là thành phần trong câu chuyện hàng ngày và phù hợp với kinh nghiệm thông thường. Nhưng điều đó không có nghĩa là một sự vật hiện hữu chỉ v́ người ta nói đến nó, hoặc v́ có từ ngữ chỉ định nó. Chưa ai t́m thấy con rồng một sừng trong huyền thoại cả.
Định ước chỉ có hiệu lực khi chúng không trái với tri thức thu hoạch từ kinh nghiệm lư tính hoặc qua suy luận, và chúng được dùng làm nền tảng cho sự đàm luận thông thường trong đó ta phối trí các khái niệm như thật và giả. Điều này không ngăn chúng ta nh́n nhận rằng, mặc dù phù hợp hoàn toàn như là một định ước, cái ngă, cũng như tất cả hiện tượng khác, chỉ hiện hữu tùy thuộc vào nhăn hiệu và khái niệm do ta áp đặt lên. Hăy h́nh dung khi trong bóng tối, ta nhầm lẫn cuộn dây thừng và con rắn. Chúng ta đứng yên và cảm thấy sợ hăi. Mặc dù vật được thấy trên thực tế chỉ là một mẩu dây thừng đă bị bỏ quên, nhưng v́ thiếu ánh sáng và do quan niệm sai lầm, ta cứ tưởng nó là con rắn. Thật ra, cuộn dây thừng không hề sở hữu một tính chất nào của con rắn hơn là cách nó hiện ra trước mắt chúng ta. Không có con rắn nào ở đó cả. Chúng ta đă áp đặt sự hiện hữu của con rắn vào một vật vô tri. Cách ta quan niệm về cái ngă hiện hữu một cách độc lập cũng giống như vậy.
Chúng ta cũng thấy khái niệm về ngă vốn rất tương đối. Thử nhớ lại một lần ta thường tự trách ḿnh về một việc ǵ đó. Ta nói, "Ồ, vào ngày hôm đó, tôi quả thật là tồi!" và nói lên sự tức giận đối với chính ḿnh. Điều này cho thấy dường như có hai cái ngă rơ rệt, một cái đă làm sai, và cái kia chỉ trích. Cái thứ nhất là một cái ngă được hiểu trong tương quan với một kinh nghiệm hoặc sự kiện đặc thù nào đó. Và cái sau được hiểu từ một phối cảnh về ngă xem như toàn diện. Tuy vậy, dù cuộc đối thoại nội tâm đó có nghĩa, cũng chỉ là một sự liên tục của tâm thức ở một thời điểm nào đó. Tương tự, chúng ta có thể thấy tên gọi riêng của một cá nhân nào đó có rất nhiều khía cạnh khác nhau. Trong trường hợp của tôi, chẳng hạn, có một tri giác về một cái ngă như tăng sĩ, về một cái ngă như người Tây tạng, về một cái ngă đến từ vùng Amdo của Tây tạng, và cứ thế. Một số cái ngă ra đời trước cái ngă khác. Thí dụ, "ngă" người Tây tạng hiện hữu trước "ngă" tăng sĩ. Tôi chỉ trở thành tu sinh vào năm lên bảy. "Ngă" của người tỵ nạn chỉ hiện hữu vào năm 1959. Nói cách khác, trên một nền tảng duy nhất có rất nhiều chỉ định. Tất cả đều là người Tây tạng, bởi v́ cái "ngă" đó hiện hữu từ khi tôi mới ra đời. Nhưng tất cả đều được đặt cho những cái tên khác nhau. Đối với tôi, đó là một lư do khác để nghi ngờ về sự hiện hữu cố hữu của ngă. Do đó, chúng ta không thể bảo có một hay nhiều tính chất nào đó cuối cùng sẽ cấu thành cái ngă. Bởi v́ cho dù tôi loại trừ một hoặc vài tính chất, th́ ư niệm về cái "tôi" vẫn cứ tiếp diễn.
Theo phân tích trên đây, không có một thứ duy nhất nào có thể định danh cho được cái ngă. Như khi chúng ta cố gắng t́m danh tánh tối hậu của một vật thể th́ nó lại lẩn trốn mất. Thật vậy, chúng ta bắt buộc phải kết luận rằng, vật quư báu mà ta lưu tâm chăm sóc đến thế, mà ta phải bỏ công sức hầu bảo vệ và làm cho nó được sung sướng, đến tận cùng, nó cũng chẳng hiện thực hơn là một chiếc cầu vồng giữa bầu trời mùa hạ.
Nếu quả không có sự vật hoặc hiện tượng nào, hay chính cái ngă, thật sự hiện hữu, thế chúng ta có nên kết luận rằng, tận cùng, không có ǵ hiện hữu cả? Hoặc thực tế do ta tri giác chỉ là sự phản chiếu của tâm trí, ngoài ra không có ǵ hiện hữu? Không. Khi nói rằng sự vật và hiện tượng chỉ có thể tồn tại trong khuôn khổ của bản chất nguồn gốc phụ thuộc, và chúng không có bản chất, hiện hữu hoặc tên gọi đích thực, đó không phải là đồng thời phủ nhận toàn bộ sự hiện hữu của sự vật, hiện tượng. “Sự vô danh" của sự vật hiện tượng chỉ ra cách hiện hữu của sự vật: không độc lập mà trong quan hệ phụ thuộc lẫn nhau. Tôi không phải muốn đào xới khái niệm về thực tế hiện tượng. Tôi tin rằng khái niệm nguồn gốc phụ thuộc chính là một cái khung vững chắc để treo các khái niệm nhân và quả, giả và thật, khác và giống, lợi và hại. Do đó, thật sai lầm nếu suy diễn từ ư tưởng đó ra một tư tưởng hư vô về thực tế nào đó. Điều tôi muốn nói không phải là sự hư không đơn thuần không có ư nghĩa ǵ về một thực thể nào. Nếu lấy sự vô danh (identitylessness) thực tế làm đối tượng để xem xét kỹ hơn để t́m bản chất chân thật của nó, điều chúng ta t́m thấy chỉ là sự vô danh của sự vô danh và vân vân, kéo dài đến vô định. Từ đó ta có thể kết luận rằng ngay cả khái niệm sự vô danh và không có ǵ tồn tại riêng biệt cũng chỉ là một định ước. V́ thế mặc dù ta thừa nhận thường có sự khác nhau rơ ràng giữa nhận thức và thực tế, điều quan trọng là không nên đi đến cực đoan bằng cách giả thiết đằng sau hiện tượng là một cơi nào đó "thật" hơn thực tế nữa. Cái không hay của cách nh́n cực đoan này là dẫn ta đến phủ nhận cả kinh nghiệm thường nhật, xem như tất cả chỉ là ảo ảnh, hư không. Đó sẽ là một sai lầm lớn.
Một trong những sự phát triển đầy hứa hẹn của khoa học hiện đại là sự ra đời của thuyết lượng tử và xác suất (quantum and probability theory). Ở một mức độ nào đó thuyết này hỗ trợ cho khái niệm về nguồn gốc phụ thuộc của sự vật hiện tượng. Mặc dù tôi không dám nhận là hiểu rơ lư thuyết này, tôi thấy giả thuyết cho rằng ở cấp độ hạ nguyên tử (subatomic) rất khó mà phân biệt rơ ràng giữa chủ thể và đối tượng quan sát dường như cho thấy một bước tiến về hướng quan niệm về thực tế mà tôi vừa phác họa. Dù thế, tôi không muốn nhấn mạnh quá nhiều ở điểm này. Điều mà khoa học ngày nay cho là đúng có thể sẽ thay đổi trong tương lai. Các khám phá mới cũng có ư nghĩa là điều ǵ ngày nay được chấp nhận có thể ngày mai bị nghi ngờ. Hơn nữa, cho dù dựa trên nền tảng nào để nh́n nhận rằng sự vật và hiện tượng không tồn tại độc lập, kết quả cũng tương tự nhau.
Cách hiểu về thực tiến như tŕnh bày ở trên cho phép ta thấy rơ rằng, sự khác biệt rơ rệt giữa bản thân (ngă) và người khác (tha) bắt nguồn phần lớn từ những điều kiện bên ngoài ta (conditioning). Như thế ta cũng có thể tập thói quen quan niệm về bản thân với nghĩa rộng hơn, để mỗi cá nhân đặt lợi ích của ḿnh trong bối cảnh lợi ích của người khác. Ví dụ khi một cá nhân nghĩ về quê nhà của ḿnh, và bảo, "Chúng tôi là người Tây tạng" hoặc "Chúng tôi là người Pháp," họ hiểu tên gọi ḿnh trong một ư niệm rộng hơn bản thân ḿnh.
Có thể định danh được “bản thân” th́ có thể nói đến lợi ích của cá nhân tách biệt khỏi lợi ích của cộng đồng và xă hội. Nhưng v́ không thể định danh được cá nhân, v́ “ngă” và “tha” chỉ có thể hiểu trong mối liên hệ không thể tách rời, cho nên ta nh́n thấy lợi ích của ngă và lợi ích của tha liên hệ nhau rất chặt chẽ. Thật vậy, khi nh́n thực tiễn qua lăng kính của quan niệm nguồn gốc phụ thuộc, ta thấy không có lợi ích cá nhân nào hoàn toàn không liên hệ cùng lợi ích của xă hội. V́ quan hệ phụ thuộc lẫn nhau căn bản đó vốn nằm ở trung tâm của thực tiễn, nên lợi ích của bạn cũng là lợi ích của tôi. Rơ ràng là lợi ích "của tôi" và "của bạn" liên hệ mật thiết với nhau. Nói theo một nghĩa sâu xa hơn, chúng cùng quy tụ về một điểm.
Từ cách nh́n thực tiễn trong đó mọi sự vật và hiện tượng đều liên hệ chặt chẽ và phức tạp ta cũng có thể suy luận rằng các nguyên tắc luân lư đă được nêu ra không phải là chân lư tuyệt đối, đặc biệt là khi nói ngoài khuôn khổ tôn giáo. Khái niệm nguồn gốc phụ thuộc bắt buộc chúng ta phải thật sự nghiêm túc khi xem xét thực tiễn về quan hệ nhân quả. Quan hệ nhân quả ở đây tôi muốn nói đến việc có một số nhân nào đó dẫn đến một số quả nào đó, và một số hành vi gây đau khổ và một số khác mang lại hạnh phúc. V́ lợi ích của tất cả, chúng ta đều muốn thực hiện những hành động mang lại hạnh phúc và tránh những hành động gây đau khổ. Nhưng bởi v́, như chúng ta đă thấy, lợi ích của chúng ta nối kết nhau chặt chẽ, chúng ta buộc phải chấp nhận đạo đức là giao điểm tất yếu giữa mong muốn hạnh phúc của tôi và của các bạn.
(Hết)
========================
TG: Tác giả: Dalai Lama XIV (Bsan-‘dzin-rgya-mtsho)
TK sưu tầm
Sửa lại bởi thienkhoitimvui : 03 January 2005 lúc 12:44pm
|
| Quay trở về đầu |
|
| |
thienkhoitimvui
Hội viên
Đă tham gia: 30 November 2004
Nơi cư ngụ: Vietnam
Hiện giờ: Offline
Bài gửi: 2445
|
| Msg 3 of 20: Đă gửi: 03 January 2005 lúc 12:49pm | Đă lưu IP
|
|
|
GIỚI THIỆU ĐỨC ĐẠT LAI LẠT MA:
Đức Đạt lai Lạt ma là vị lănh đạo tinh thần và thế tục của dân tộc Tây tạng. Nỗ lực không ngừng của ngài cho nhân quyền và ḥa b́nh thế giới đă được cả thế giới công nhận. Ngài đă đoạt nhiều giải thưởng quan trọng, giải Wallenberg Award (do Hội Nhân quyền của Hạ viện Hoa kỳ), giải Albert Schweitzer Award, và giải Nobel Ḥa b́nh.
Chỉ vào những giai đoạn mà chúng ta có rất ít niềm tin vào nhau, rất ít tin cậy nơi thiện chí làm điều thiện của người khác, th́ một giọng nói mới có thể vươn lên xóa tan mọi ảo ảnh. Phải có một người thật đảm lược, như đức Đạt lai Lạt ma, đứng ra trực diện trong các thời điểm này và mang đến cho chúng ta niềm hy vọng.
Đây là một luận thuyết đề cao sự thiện lành nơi con người. Số người sống một đời bạo động và gian trá thật nhỏ bé, so với số người – đa số thầm lặng – chỉ ước mong điều tốt lành cho tha nhân. Theo đức Đạt lai Lạt ma, sự tồn sinh của chúng ta tùy thuộc và tiếp tục tùy thuộc vào sự thiện lành căn bản của con người. "Điều hữu hiệu và quan trọng hơn pháp lư chính là quan điểm của chúng ta đối với cảm giác của người khác ở một tŕnh độ đơn thuần của con người... Ở đây, tôi muốn viện dẫn đến khả năng tất cả chúng ta đều có trong sự thân ái đối với nhau... đến nỗi không sao chịu đựng được khi nh́n thấy sự đau khổ của kẻ khác."
Đức Đạt lai Lạt ma tŕnh bày một hệ thống đạo lư không những đặt nền tảng trên lẽ thường và lư tính – có khi trái lại cùng các giáo điều tôn giáo và luật pháp nghiêm trị – mà c̣n đặt tiêu điểm là hạnh phúc tối thượng của mỗi cá nhân. Ngài chứng minh rằng loài người chúng ta thiện lành hơn ta tưởng, và một xă hội hay một đời sống vun trồng bác ái và từ bi hoàn toàn nằm trong tầm tay với. Nếu có đủ người hành động với tri thức về "sự tinh khôi uyên nguyên" của ḿnh, th́ một cuộc cách mạng ḥa b́nh toàn cầu sẽ tiếp nối. Riverhead Books
"Đức Đạt lai Lạt ma đă triển khai triết lư ḥa b́nh của ngài từ một sự tôn kính đối với tất cả mọi chúng sanh, và trên quan niệm trách vụ toàn cầu bao gồm cả nhân loại lẫn thiên nhiên." Ủy ban giải Nobel Na uy, giải Nobel Ḥa b́nh 1989
"Trên giấy bút... đức Đạt lai Lạt ma là một hóa thân của một vị Phật, vị lănh đạo của một chính phủ lưu vong, và một tiến sĩ siêu h́nh học. Tuy nhiên điều phi thường nhất về ngài có thể chỉ là nhân bản tính mạnh mẽ và khiêm cung của ngài." - Pico Iyer
"Mặc dù tự cho ḿnh chỉ là một người đơn thuần, nhưng ngài được toàn thế giới biết đến như một người tranh thủ cho ḥa b́nh không mệt mỏi, một vị thầy tâm linh, một người với thiên khiếu truyền bá các siêu diệu đế bằng một phương cách dễ thông đạt đến tất cả mọi người. Với tài phối hợp được vừa cả khôi hài tính, sự thông tuệ nhạy bén, cùng một sự khiêm ḥa động tâm, ngài đă chinh phục được nhiều bằng hữu và người sùng mộ khắp trên thế giới." (Thượng nghị sĩ Clairborne Pell)
Sửa lại bởi thienkhoitimvui : 03 January 2005 lúc 12:49pm
|
| Quay trở về đầu |
|
| |
thienkhoitimvui
Hội viên
Đă tham gia: 30 November 2004
Nơi cư ngụ: Vietnam
Hiện giờ: Offline
Bài gửi: 2445
|
| Msg 4 of 20: Đă gửi: 03 January 2005 lúc 12:54pm | Đă lưu IP
|
|
|
SAU ĐÂY LÀ BẢN DỊCH ĐẦY ĐỦ HƠN CỦA DỊCH GIẢ LINH THỤY:
PHẦN I: NỀN TẢNG CỦA LUÂN LƯ
CHƯƠNG I: XĂ HỘI TÂN TIẾN VÀ SỰ TRUY TẦM HẠNH PHÚC CHO LOÀI NGƯỜI
Tôi là một người tương đối mới đến thế giới tân tiến. Mặc dù tôi rời bỏ quê nhà rất lâu về trước, vào năm 1959, và mặc dù từ đó cuộc đời như một người tỵ nạn trên đất Ấn độ, đă cho phép tôi được tiếp xúc gần cùng xă hội hiện đại, nhưng những năm tháng tôi được tạo dựng hầu như tách biệt khỏi hiện thực của thế kỷ hai mươi. Một phần do sự kiện tôi được chỉ định làm Đạt lai Lạt ma: tôi trở thành tăng sĩ từ khi c̣n rất bé. Điều này cũng phản ánh một sự kiện khác là người Tây tạng chúng tôi đă chọn - nhầm lẫn, theo ư tôi - sống biệt lập phía sau các dăy núi chia cách đất nước chúng tôi cùng thế giới bên ngoài. Tuy nhiên, ngày hôm nay, tôi du hành rất nhiều, và c̣n được may mắn gặp rất nhiều người mới.
Hơn nữa, các cá nhân từ mọi nẻo trên đời đă t́m đến gặp gỡ tôi. Khá nhiều người - đặc biệt là các vị cố gắng vượt các trạm núi đồi cao của Dharamsala, thuộc Ấn độ, nơi tôi sống lưu vong - đến để t́m một điều ǵ đó. Trong số đó có rất nhiều vị ngập tràn đau khổ: người mất cha mẹ con cái; người có bạn bè hoặc thân nhân tự tử; người ốm đau v́ bệnh ung thư hay bệnh AIDS. Tất nhiên là có các đồng hương Tây tạng với các câu chuyện về sự đày đọa và đau khổ của họ. Không may, nhiều người lại có hy vọng không thực tế, ngỡ rằng tôi có khả năng chữa bệnh hoặc tôi có thể ban bố phép lành nào đó. Nhưng tôi chỉ là một người b́nh thường. Điều tôi có thể làm là cố gắng giúp đỡ bằng cách chia sẻ nỗi khổ đau của họ.
Về phần tôi, sự gặp gỡ vô số người khác đến từ khắp nơi trên thế giới và khắp nẻo trên đường đời càng nhắc nhở tôi đến căn bản chung như là con người. Thật vậy, càng nh́n vào thế giới, càng rơ rệt hơn là, bất kể trường hợp nào, dù nghèo dù giàu, dù có học thức hay không, thuộc sắc tộc nào, nam nữ, tôn giáo này hoặc tôn giáo khác, chúng ta đều chỉ muốn hạnh phúc và tránh đau khổ. Mỗi mỗi hành động cố ư của chúng ta, trong cảm thức về đời ḿnh - phương cách chọn lựa sống trong khuôn khổ giới hạn của hoàn cảnh - có thể xem như lời giải đáp cho một câu hỏi lớn mà tất cả mọi người đều phải đương đầu: "Làm sao tôi mới được hạnh phúc?"
Chúng ta chịu đựng tồn sinh trong sự truy tầm hạnh phúc đó, tôi thấy dường như chỉ nhờ vào hy vọng. Chúng ta biết, dù không muốn nh́n nhận, không có ǵ đảm bảo ta sẽ có được một đời sống khả quan hơn, hạnh phúc hơn đời hiện tại. Như một câu ngạn ngữ Tây tạng nói, "Kiếp sau hoặc ngày mai - ta không bao giờ có thể chắc chắn thứ nào sẽ đến trước." Nhưng chúng ta hy vọng sẽ tiếp tục sống. Chúng ta hy vọng qua hành động này hoặc khác, sẽ có thể mang đến hạnh phúc. Mỗi thứ ta làm, không phải chỉ như các cá nhân mà c̣n ở tŕnh độ xă hội, có thể nh́n thấy qua tương quan cùng nguyện vọng nền tảng này. Thật vậy, đó là một điều duy nhất được tất cả chúng sanh cùng chia sẻ. Sự mong mỏi hay xu hướng đến hạnh phúc và tránh đau khổ không hề có giới hạn. Đó là bản chất của chúng ta. Thế đó, nó cũng chẳng cần được biện minh và đương nhiên có hiệu lực từ một sự kiện đơn thuần là chúng ta mong muốn nó một cách tự nhiên và chánh đáng.
Quả thật đó là điều chúng ta nh́n thấy trong các xứ sở cả giàu lẫn nghèo. Ở khắp mọi nơi, bằng những phương tiện có thể tưởng tượng ra, người ta đều nỗ lực để cải thiện đời sống. Điều lạ lùng là, tôi có cảm tưởng những người sống trong các quốc gia phát triển vật chất, với trọn cả nền kỹ nghệ của họ, lại ít thỏa măn, ít hạnh phúc, và ở trên mức độ nào đó, lại c̣n đau khổ hơn những kẻ sống trong các quốc gia chậm tiến nhất. Thật vậy, nếu chúng ta so sánh người giàu với người nghèo, thường thấy rằng những người không có ǵ cả, thật ra lại ít lo lắng hơn, mặc dù họ dễ bị truyền lây bệnh hoạn và đớn đau vật lư. Đối với người giàu, trong khi chỉ có một số ít biết cách sử dụng sự giàu có của họ một cách thông minh - có nghĩa, không phải là sống xa hoa phung phí mà biết chia sẻ cùng người cần thiếu - th́ đa số lại không biết. Họ bị vướng mắc trong ư tưởng phải chiếm hữu nhiều hơn nữa, đến độ không c̣n chỗ chứa thứ ǵ khác trong cuộc đời. Trong sự cuốn hút đó, họ quả thật đă đánh mất giấc mộng hạnh phúc, mà lẽ ra sự giàu có phải mang đến cho họ. Kết quả, họ thường xuyên bị quay quắt, dày ṿ giữa sự nghi nan về chuyện ǵ có thể xảy ra và hy vọng kiếm chác thêm nữa, rồi làm mồi cho bệnh hoạn tinh thần và cảm xúc - mặc dù bên ngoài họ có vẻ sống đời hoàn toàn thành công và tiện nghi. Điều thường thấy với một mức độ cao và rất phổ biến trong quần chúng của các xứ phát triển vật chất là các bệnh chứng lo lắng, mất quân b́nh, ẩn ức, bất định, và căng thẳng. Hơn nữa, đau khổ nội tâm rơ ràng có liên hệ cùng sự rối loạn trong việc xây dựng tinh thần đạo đức và nền tảng của nó.
Tôi thường được nhắc nhở về sự nghịch lư đó khi ra nước ngoài. Điều hay xảy ra khi tôi đến một xứ mới, thoạt tiên mọi sự đều có vẻ rất thú vị, đẹp đẽ. Mọi người tôi được gặp đều rất thân thiện. Không có ǵ để than phiền cả. Nhưng rồi, ngày qua ngày trong khi lắng nghe, tôi chỉ được nghe các khó khăn của người ta, các mối quan ngại và ưu phiền của họ. Bên dưới bề mặt, nhiều người cảm thấy khó chịu và không hài ḷng cùng đời sống của họ. Họ kinh nghiệm một cảm giác cô đơn; nối tiếp bằng áp lực. Kết quả, bầu không khí bất ổn thật sự là nét chính của thế giới tân tiến.
Mới đầu, điều đó khiến tôi ngạc nhiên. Mặc dù tôi chưa hề thiết tưởng chỉ nội sự giàu có vật chất cũng đủ giúp vượt qua đau khổ, ngay cả trước đây khi từ Tây tạng - một nước luôn luôn nghèo nàn vật chất - nh́n vào thế giới tiến bộ. Thú thật tôi đă từng nghĩ, sự phồn thịnh có thể giúp giảm bớt phần nào khổ đau so với hiện trạng. Tôi hy vọng với sự giảm thiểu của khổ nhọc vật lư, như đa số trong các xứ phát triển kỹ nghệ, hạnh phúc sẽ dễ đạt đến hơn so với những người sống trong điều kiện quá khắc nghiệt. Thay v́ vậy, sự tiến bộ phi thường của khoa học và kỹ thuật có vẻ chẳng mang đến ǵ nhiều hơn các con số kết quả. Trong nhiều trường hợp, tiến bộ hầu như không có nghĩa ǵ hơn là các con số lớn hơn của nhà cửa to tát ở nhiều thành phố, xe cộ nhiều hơn chen chúc vào giữa. Dĩ nhiên có sự giảm thiểu vài nỗi đau khổ nào đó, đặc biệt là một số bệnh chứng. Nhưng tôi thấy h́nh như trên không có sự giảm thiểu trên toàn diện.
Nói đến điều này, tôi nhớ lại một trường hợp, nhân một trong các chuyến viếng thăm Tây phương đầu tiên. Tôi là khách của một gia đ́nh rất giàu có, sống trong một biệt thự rộng răi khang trang. Tất cả mọi người đều duyên dáng và lịch sự. Các người hầu phục vụ cho từng nhu cầu của họ, và tôi bắt đầu nghĩ, có thể đây là bằng chứng khẳng định cho thấy giàu có là một nguồn hạnh phúc. Các chủ nhân đều có vẻ tự tin thoải mái. Nhưng khi tôi nh́n vào pḥng tắm, qua một cánh cửa hé mở, lại thấy một dăy toàn là thuốc an thần và thuốc ngủ, tôi bị bắt buộc phải nhớ đến cái hố thẳm sâu rộng giữa phiến diện bề ngoài và thực tế nội tâm.
Sự nghịch lư về đau khổ nội tâm - hoặc gọi là tâm lư và cảm xúc - vốn thường được thấy ngay giữa sự giàu có vật chất, đă hiện ra rất rơ nét ở Tây phương. Thật vậy, nó rất thẩm nhập khiến cho chúng ta có thể nghĩ nền văn hóa Tây phương phải chăng có một thứ ǵ tạo bất ổn cho những người sống trong khổ đau đến thế? Điều đó làm tôi phải nghi nan. Quá nhiều yếu tố dính dấp vào. Hiển nhiên, sự phát triển vật chất có một vai tṛ đáng kể. Nhưng chúng ta cũng có thể nêu ra vài điều, sự đô thị hóa quá nhanh của xă hội tân tiến, khiến cho một số đông người tập trung sống san sát bên nhau ở một nơi chật chội. Trong khuôn khổ đó, thay v́ tùy thuộc giúp đỡ lẫn nhau, ngày nay, nếu có thể, người ta trông cậy máy móc và dịch vụ thay cho người. Nơi mà trước đây nhà nông kêu gọi các thành viên gia đ́nh giúp đỡ canh tác, ngày nay họ chỉ cần gọi điện thoại đến nhà thầu. Chúng ta thấy đời sống tân tiến được tổ chức sao cho sự yêu cầu tùy thuộc trực tiếp với người khác trở thành nhỏ nhất. Tham vọng toàn cầu ít hoặc nhiều của mỗi người, là có một căn nhà riêng, chiếc xe riêng, máy điện toán riêng, và vân vân, hầu có thể càng độc lập càng tốt. Điều đó vốn tự nhiên và có thể hiểu được. Chúng ta cũng có thể nêu ra rằng con người vui hưởng được sự tự lập phát triển đó là do kết quả của tiến bộ vật chất và kỹ thuật. Thật vậy, ngày nay con người có thể độc lập với người khác nhiều hơn bất cứ lúc nào. Nhưng đồng lúc với sự phát triển đó, lại trổi vượt lên một cảm thức rằng tương lai tôi không c̣n tùy thuộc vào người chung quanh, mà đúng hơn tùy thuộc vào việc làm của tôi, hoặc là, đa phần, tùy thuộc vào chủ nhân của tôi. Điều này lại khiến chúng ta giả thiết, bởi v́ người khác không quan trọng cho hạnh phúc của tôi, cho nên hạnh phúc của họ không quan trọng đối với tôi.
Dưới cái nh́n của tôi, chúng ta đă tạo ra một xă hội trong đó con người cảm thấy ngày càng khó đạo đạt đến người khác thiện cảm cơ bản của ḿnh. Thay v́ cảm thức cộng đồng và tương quan, là những nét chính t́m thấy trong các xă hội (đa phần nông nghiệp) không giàu có bằng, chúng ta lại t́m thấy một mức độ cao của sự cô đơn và lạc lơng. Mặc dù thật sự nhiều triệu người sống sát cạnh nhau, nhưng đa số, nhất là người già, lại không có ai để tṛ chuyện ngoài con gia súc. Xă hội kỹ nghệ tân tiến thường khiến tôi bị đả kích, v́ sự hiện hữu của nó chẳng khác nào một bộ máy tự động khổng lồ. Thay v́ có những người sống thật góp phần trách nhiệm, mỗi cá nhân trong đó chỉ là một mẩu li ti vô nghĩa của bộ máy, không có sự chọn lựa nào khác hơn là phải chuyển động khi bộ máy chuyển động.
Tất cả điều đó c̣n được phối hợp bằng thứ biện thuyết thời thượng cho sự bành trướng và phát triển kinh tế, vốn dĩ tăng cường cho khuynh hướng cạnh tranh và tham vọng của con người. Thêm vào đó lại c̣n có cả nhu cầu phô trương và bảo tồn ngoại diện - một nguồn chính của các vấn đề, sự căng thẳng và thiếu hạnh phúc. Thế nhưng, nỗi khổ tâm lư và cảm xúc quá thịnh hành tại Tây phương đó, phản ánh lên một khuynh hướng tiềm ẩn của loài người hơn là một sự khiếm khuyết văn hóa. Thật vậy, bên ngoài Tây phương, tôi cũng từng thấy các h́nh thức tương tự về nỗi khổ nội tâm đó. Ở vài miền tại Đông Nam Á, có thể quan sát thấy khi sự phồn thịnh gia tăng, các hệ thống tín ngưỡng truyền thống lại khởi sự mất ảnh hưởng trên con người. Kết quả chúng ta thấy được là một biểu hiện phổ biến của triệu chứng khó ở phát sinh tại Tây phương. Sự kiện này nói lên rằng, tiềm năng đó hiện hữu nơi tất cả chúng ta; cùng một phương cách của bệnh hoạn vật lư do phản ánh của môi sinh, sự đau khổ tâm lư và cảm xúc cũng thế: nó khởi dậy trong khuôn khổ của hoàn cảnh đặc biệt nào đó. Trong các xứ chậm phát triển ở miền nam, hoặc "Đệ Tam Thế giới," các thứ bệnh hoạn bộc phát rất nhiều, như là bệnh do thiếu điều kiện vệ sinh. Ngược lại, ở đô thị các xă hội kỹ nghệ, lại có các thứ bệnh khác thể hiện theo cách riêng phù hợp theo sinh thái. Tất cả bao hàm rằng, có những lư do vững chắc để giả thiết một mối liên kết giữa sự đề cao bất quân b́nh về các tiến bộ ngoại diện, cùng sự thiếu hạnh phúc, lo âu và bất măn của xă hội tân tiến.
Điều này thoạt nghe có vẻ như một thẩm định quá bi thảm. Nhưng trừ phi chịu thừa nhận tầm mức và đặc tính của các vấn đề khó khăn, chúng ta sẽ không thể nào khởi sự giải quyết chúng.
Hiển nhiên, một lư do chủ yếu cho sự tận hiến cho tiến bộ vật chất của xă hội tân tiến, chính là sự thành công thật sự của khoa học và kỹ thuật. Điều tuyệt thú trong các h́nh thái cống hiến của con người nói trên, là chúng mang lại thỏa măn tức thời. Chúng không giống như cầu nguyện, vốn chỉ có các kết quả đa phần là vô h́nh - nếu cầu nguyện thật sự có hiệu quả. Và chúng ta thường chỉ bị kích động bởi kết quả. C̣n điều ǵ b́nh thường hơn? Không may, sự tận hiến đó khuyến khích chúng ta giả thiết rằng, ch́a khóa của hạnh phúc là một tay nắm được các thứ phúc lợi vật chất, tay kia giữ lấy các sức mạnh của kiến thức. Đối với những ai có tư duy chín chắn th́ hiển nhiên là thứ đầu không thể tự nó mang đến hạnh phúc; nhưng khả năng của thứ sau lại càng mơ hồ hơn nữa. Quả thật sở hữu kiến thức không thể mang lại hạnh phúc, vốn dĩ bắt nguồn từ sự triển khai nội tâm chứ không nhờ vào yếu tố ngoại lai. Thật thế, dù rằng kiến thức rất tinh tường và độc đáo về các hiện tượng bên ngoài là một thành quả lớn lao, nhưng nhu cầu phải tự cắt giảm thu hẹp vào việc theo đuổi nó, thay v́ mang đến hạnh phúc, lại có thể gây nguy hiểm. Nó có thể khiến chúng ta bị mất tiếp xúc cùng hiện thực rộng lớn hơn của kinh nghiệm con người, và đặc biệt, sự tùy thuộc vào người khác.
Chúng ta cũng cần phải nhận thức điều ǵ sẽ xảy ra khi quá trông cậy vào các thành quả ngoại diện của khoa học. Thí dụ, khi ảnh hưởng của tôn giáo giảm dần, sẽ làm dấy lên một nỗi hoang mang trong các vấn đề như, làm sao chúng ta sống thiện lành trong xă hội. Trong quá khứ, tôn giáo và luân lư quấn cuộn vào nhau chặt chẽ. Bây giờ, nhiều người, tin tưởng khoa học đă "phủ định" được tôn giáo, đă đưa các giả thiết xa hơn nữa, cho rằng bởi v́ không có chứng cớ tối hậu về một quyền năng tâm linh nào cả, nên đạo đức chỉ c̣n là một vấn đề sở thích cá nhân. Dù trong quá khứ, các khoa học gia và triết gia đều cảm thấy nhu cầu khẩn thiết muốn t́m một nền tảng vững chắc hầu thiết lập các định luật bất biến và chân lư tuyệt đối; ngày nay, loại nghiên cứu như trên bị xem như thừa thăi. Kết quả, chúng ta thấy một sự đảo lộn hoàn toàn, hướng về phía đối cực kia, nơi đó cuối cùng th́ không c̣n ǵ tồn tại, nơi đó chính thực tế cũng phải bị xét lại. Điều này chỉ có thể dẫn đến một sự hỗn loạn.
Nói lên điều này, tôi không có ư muốn chỉ trích sự cống hiến của khoa học. Tôi đă học hỏi rất nhiều từ sự tiếp xúc với các khoa học gia, và thấy không trở ngại ǵ trong đối thoại cùng họ cho dù quan điểm của họ là duy vật cơ bản. Thật vậy, như tôi c̣n có thể nhớ, tôi từng bị lóa mắt trước sự thấu triệt của khoa học. Khi là một đứa bé, có lúc tôi thích thú trong việc học về cơ phận của một máy quay phim cũ t́m thấy trong nhà nghỉ mát của các Đạt lai Lạt ma, c̣n hơn cả việc học đạo pháp và văn hóa. Đúng hơn, điều tôi quan tâm chính là việc chúng ta có thể quên nh́n vào các giới hạn của khoa học. Khi khoa học thay thế cho tôn giáo như là nguồn kiến thức cuối cùng được quần chúng ưa chuộng, chính khoa học đă bắt đầu hơi giống một loại tôn giáo khác. Với việc này, có một nguy hiểm tương đương phát sinh từ sự kiện đặt niềm tin mù quáng vào các nguyên tắc khoa học, tương ứng cùng sự không chấp nhận các quan điểm thay thế. Tuy nhiên, sự kiện khoa học thay thế cho tôn giáo diễn ra không mấy ǵ đáng ngạc nhiên, trước những thành quả phi thường của nó. Ai lại không bị kích động trước khả năng đưa con người lên tận mặt trăng? Nhưng sự thật vẫn c̣n tồn tại là, chẳng hạn như, khi chúng ta đến hỏi một vật lư gia nguyên tử, "Tôi đang gặp một vấn đề tiến thoái lưỡng nan, tôi phải làm ǵ đây?" chắc hẳn ông hoặc bà ta chỉ biết lắc đầu và đề nghị chúng ta đi nơi khác t́m câu trả lời. Thông thường, một nhà khoa học chẳng có vị trí khá hơn một luật sư trước vấn đề đó. Bởi v́, trong khi khoa học hay luật học có thể giúp chúng ta tiên đoán hậu quả của hành động nào đó, cả hai đều không thể cho biết chúng ta phải hành động thế nào cho hợp ư nghĩa đạo đức. Hơn nữa, chúng ta cần phải nhận biết tầm giới hạn của chính các câu hỏi khoa học. Chẳng hạn như, mặc dù quan tâm đến tâm thức con người khi bước vào thiên niên kỷ, và mặc dù đó là đề tài nghiên cứu suốt trong lịch sử, và nhiều khoa học gia đă nỗ lực t́m hiểu, nhưng họ vẫn chưa biết rơ thật sự nó là ǵ, tại sao nó hiện hữu, làm sao nó hoạt động, hoặc bản chất cốt yếu của nó như thế nào. Khoa học không thể cho chúng ta biết về uyên nguyên của tâm thức là ǵ, cũng như hậu quả của nó ra sao. Dĩ nhiên, tâm thức là loại hiện tượng không có h́nh tướng, thể chất, hoặc màu sắc, không thích hợp để điều nghiên bằng các phương tiện bên ngoài. Nhưng điều đó không có nghĩa một sự vật như thế không hiện hữu, chỉ là khoa học không thể t́m ra nó.
Như thế, chúng ta có nên bỏ rơi các câu hỏi khoa học trên các b́nh diện đă từng thất bại? Chắc chắn là không. Tôi cũng không hề hàm ư phủ nhận mục tiêu của sự phồn thịnh là vô hiệu quả đối với tất cả. Bởi tự bản chất của chúng ta, kinh nghiệm thể xác và vật lư nắm một vai tṛ chủ yếu trong đời sống. Thành quả của khoa học và kỹ thuật phản ánh rơ rệt tham vọng của loài người muốn đạt đến một cuộc sống khả quan hơn, tiện nghi hơn. Điều đó rất tốt. Ai lại không hoan nghênh nhiều tiến bộ vượt bực của y khoa?
Đồng thời, tôi nghĩ thật sự những phần tử trong các cộng đồng nông nghiệp truyền thống hưởng thụ được một sự ḥa điệu và an tĩnh hơn các cư dân phố thị. Thí dụ như, ở miền Spiti phía bắc Ấn độ, vẫn c̣n giữ tập tục các dân địa phương không khóa cửa nhà khi họ ra ngoài, pḥng khi có một người khách nào đến thấy nhà vắng sẽ vào để tự dùng bữa trong khi chờ đợi người nhà quay về. Trước kia Tây tạng cũng có tập tục này. Điều này chẳng có nghĩa là không hề có tội ác xảy ra nơi đó. Như trường hợp của Tây tạng trước khi bị xâm lược, tội ác thỉnh thoảng cũng xảy ra. Những khi đó, người ta thường nhướng mày kinh ngạc. Đó là biến cố hiếm hoi và bất thường. Trái lại, trong vài thành phố tân tiến, ngày nào trôi qua mà không có giết người, đă là một biến cố. Sự bất ḥa hợp đă đến theo cùng với sự đô thị hóa.
Tuy vậy, chúng ta cần cẩn thận không nên lư tưởng hóa lối sống xa xưa. Mức độ hợp tác cao t́m thấy nơi các cộng đồng nông nghiệp chậm tiến có thể đặt nền tảng trên nhu cầu nhiều hơn là thiện chí. Người ta nhận thức nó là một cách thay thế cho công tác lao nhọc. Và cảm thức hài ḷng đó có thể chẳng có ǵ khác hơn là do sự dốt nát. Những người đó có thể không hay biết hoặc không thể tưởng tượng có những lối sống khả dĩ khác biệt. Nếu họ biết, chắc là họ sẽ theo hết sức tiếp thu. Thách đố của chúng ta ở đây là t́m ra phương cách nào để có thể vừa hưởng thụ cùng mức độ ḥa hợp và an tĩnh như người trong các cộng đồng truyền thống, trong khi vẫn hưởng phúc lợi đầy đủ từ các tiến bộ vật chất của thế giới như hiện nay vào buổi b́nh minh của thiên niên kỷ mới. Nói khác đi tức là ám chỉ các cộng đồng đó không cần phát triển mực sống của họ. Trong khi đó, tôi biết chắc rằng, đa số các người du mục Tây tạng đều rất sung sướng có được các thứ áo quần sưởi ấm loại mới nhất cho mùa đông, dầu không bốc khói để nấu ăn, các thứ thuốc men công hiệu, và một máy truyền h́nh di động trong lều của họ. Và tôi không bao giờ muốn từ chối họ các thứ đó.
Xă hội tân tiến, với tất cả tiện lợi và khiếm khuyết, đă vươn dậy trong một khuôn khổ của vô lượng nguyên do và điều kiện. Thật là thiển cận nếu giả định rằng, chỉ cần buông bỏ các tiến bộ vật chất đó, chúng ta có thể vượt qua tất cả vấn đề. Đó chính là bỏ quên các nguyên do tiềm ẩn. Ngoài ra, c̣n có quá nhiều điều trong thế giới tân tiến đáng để lạc quan.
Vô số người trong các quốc gia tiến bộ nhất rất năng động trong việc quan tâm đến người khác. Sát bên cạnh, tôi phải nghĩ đến sự tử tế người tỵ nạn Tây tạng chúng tôi đă nhận được từ những người, vốn có nguồn tài chánh rất eo hẹp. Chẳng hạn như, trẻ em chúng tôi hưởng lợi vô cùng từ sự đóng góp vị tha của các giáo chức Ấn độ, nhiều vị trong số đó phải sống với các điều kiện khó khăn xa nhà. Trên b́nh diện rộng lớn hơn, chúng ta có thể nói đến tầm phát triển của mối quan tâm đến các nhân quyền căn bản trên toàn cầu; tiêu biểu cho một sự tiến bộ rất tích cực. Phương cách các cộng đồng quốc tế phản ứng trước thiên tai bằng sự trợ giúp cấp thời là một nét tuyệt vời của thế giới hiện đại. Phát triển nhận thức về sự kiện ta không thể tiếp tục hủy hoại môi trường thiên nhiên mà khỏi nhận lănh các hậu quả tai hại, đó cũng là một nguồn hy vọng. Hơn nữa, tôi tin nhờ vào các phương tiện truyền thông tối tân, loài người sẽ dễ dàng chấp thuận sự đa dạng. Tŕnh độ học thức và giáo dục trên thế giới nói chung cũng cao hơn lúc nào hết. Các tiến bộ tích cực đó là chỉ dấu cho thấy loài người chúng ta có khả năng ra sao.
Mới đây, tôi có cơ hội diện kiến Hoàng Thái hậu Anh quốc. Bà là một khuôn mặt thân quen cùng tôi trong suốt trọn đời, v́ vậy tôi rất vinh hạnh. Nhưng điều đặc biệt khích lệ là được nghe ư kiến của bà, một phụ nữ già gần bằng chính thế kỷ hai mươi này, cho rằng người ta biết quan tâm đến người khác nhiều hơn thời bà c̣n trẻ. Những ngày đó, bà bảo, người ta chỉ lưu ư đến chính xứ sở của ḿnh, trong khi giờ đây họ quan tâm nhiều hơn đến cư dân các nước khác. Khi tôi hỏi bà có lạc quan về tương lai không, bà xác nhận không chút do dự.
Dĩ nhiên, chúng ta có thể đơn cử rất nhiều xu hướng tiêu cực trong các xă hội tân tiến. Không có ǵ để nghi ngờ về sự leo thang mỗi năm của các vụ sát nhân, bạo động, hăm hiếp. Thêm vào đó, chúng ta thường xuyên nghe thấy các câu chuyện lạm dụng và bóc lột ngay trong gia đ́nh và trong cộng đồng rộng lớn hơn; và con số gia tăng của giới trẻ nghiện ngập thuốc và rượu; cũng như tỷ lệ rất lớn của ly dị đă ảnh hưởng đến trẻ em như thế nào. Ngay cả trong cộng đồng tỵ nạn nhỏ bé của chúng tôi cũng không thoát khỏi ảnh hưởng của các sự bành trướng đó. Chẳng hạn như, tự tử là điều trước đây hầu như không nghe thấy ở xă hội Tây tạng, gần đây có một hoặc hai thảm kịch loại đó, ngay cả trong cộng đồng lưu vong. Cũng thế, mặc dù nghiện ngập ma túy hầu như không có chỗ trong giới trẻ Tây tạng thuộc một thế hệ trước đây, giờ th́ chúng tôi đă có vài trường hợp - hầu hết đều ở các nơi tiếp thụ lối sống đô thị tân tiến.
Tuy nhiên, các vấn đề trên không giống như các nỗi khổ bệnh, lăo và tử, vốn có tính cách thiên nhiên không sao tránh được. Chúng cũng không đến từ sự thiếu hiểu biết. Khi chúng ta suy nghĩ tận tường, sẽ thấy rằng tất cả đều là vấn đề luân lư. Mỗi trường hợp đều phản ánh sự hiểu biết của chúng ta về đúng hoặc sai, tích cực hoặc tiêu cực, thích đáng hoặc không thích đáng. Vượt lên trên đó, chúng ta có thể chỉ thẳng vào một điều c̣n nền tảng hơn nữa: sự bỏ quên điều mà tôi gọi là chiều nội tâm của chúng ta.
Tôi muốn ngụ ư điều ǵ? Theo sự hiểu biết của tôi, nhấn mạnh quá độ vào sự chiếm hữu vật chất phản ánh một giả thiết tiềm ẩn rằng, tự nó có thể mua được, cung cấp được cho chúng ta tất cả những thỏa măn đ̣i hỏi. Tuy nhiên, trên bản chất, thỏa măn mà chiếm hữu vật chất cung cấp cho chúng ta chỉ giới hạn ở tŕnh độ các giác quan. Nếu quả thật loài người chúng ta không khác ǵ loài thú, điều đó cũng được đi. Tuy nhiên, giống người rất phức tạp - đặc biệt là sự kiện chúng ta có tư tưởng và t́nh cảm cũng như khả năng tưởng tượng và phê phán - cho nên rơ rệt là nhu cầu của chúng ta vượt trên các giác quan. Sự thắng thế của âu lo, áp lực, hỗn độn, hoài nghi, và căng thẳng nơi những người đă thỏa măn được các nhu cầu cơ bản, đă nói lên rất minh bạch điều đó. Các vấn đề của chúng ta - như là chiến tranh, tội ác và bạo động - và các vấn đề chúng ta có kinh nghiệm nội tâm - các đau khổ t́nh cảm và tâm lư - không thể giải quyết được trừ phi nói lên sự lăng quên tiềm ẩn đó. Chính v́ vậy mà những biến chuyển lớn trong ṿng một trăm năm trở lại và hơn nữa - dân chủ, tự do, xă hội chủ nghĩa - tất cả đều thất bại không chuyên chở được các lợi lạc toàn cầu lẽ ra chúng cung ứng, cho dù tư tưởng đẹp đẽ đến đâu. Cần phải có một cuộc cách mạng, chắc chắn là thế. Nhưng không phải cách mạng chính trị, kinh tế, hoặc ngay cả kỹ thuật. Chúng ta đă có quá đủ kinh nghiệm của các thứ trên trong thế kỷ qua để hiểu biết rằng, một khuynh hướng ngoại diện không thể nào đầy đủ. Điều tôi đề xướng là một cuộc cách mạng tâm linh.
|
| Quay trở về đầu |
|
| |
thienkhoitimvui
Hội viên
Đă tham gia: 30 November 2004
Nơi cư ngụ: Vietnam
Hiện giờ: Offline
Bài gửi: 2445
|
| Msg 5 of 20: Đă gửi: 03 January 2005 lúc 12:55pm | Đă lưu IP
|
|
|
CHƯƠNG II: KHÔNG PHÉP LẠ, KHÔNG BÍ MẬT
Khi kêu gọi một cuộc cách mạng tâm linh, phải chăng cuối cùng tôi lại biện minh một giải pháp tôn giáo cho các vấn đề của chúng ta? Không. Như một người gần bảy mươi tuổi đang viết những ḍng này, tôi đă tích lũy được khá đủ kinh nghiệm để hoàn toàn tin tưởng rằng các điều giảng dạy của đức Phật vừa cao thượng vừa hữu ích cho nhân loại. Nếu một người đem ra thật hành, chắc chắn không phải chỉ có người đó, mà các người khác, đều hưởng lợi lạc. Tuy nhiên, sự gặp gỡ của tôi cùng đủ hạng người khác nhau trên thế giới, đă giúp tôi ư thức được rằng, có các tín ngưỡng khác, các nền văn hóa khác, không kém khả năng hơn của tôi trong việc giúp các cá nhân đi vào một đời sống xây dựng và măn nguyện hơn. Hơn nữa, tôi c̣n đi đến kết luận rằng, một người có đức tin tôn giáo hay không cũng không quan trọng cho lắm. Điều quan trọng hơn nữa chính là họ phải là người thiện lành.
Tôi nói lên điều đó trong sự kiện là, mặc dù đa số trong sáu tỷ con người trên quả đất này có thể tuyên bố trung thành cùng một truyền thống tín ngưỡng này hoặc khác, ảnh hưởng của tôn giáo trên đời sống con người nói chung chỉ là biên tế, đặc biệt trong thế giới tân tiến. Thật đáng ngờ rằng trên thế giới ngày nay có thể có khoảng một tỷ người thật hành tinh tấn, tức là, những người hàng ngày đều trung thành làm đúng với các nguyên tắc và giáo lư tín ngưỡng của họ. Số c̣n lại, trong ư nghĩa đó, là những người không thật hành. Những người tinh tấn thật hành đồng thời cũng có thể theo vô số các con đường tôn giáo khác nhau. Từ điểm đó, sự đa dạng trở nên sáng tỏ, không có một tôn giáo nào thỏa măn được toàn thể nhân loại. Chúng ta cũng có thể kết luận rằng, loài người có thể sống khá tốt đẹp mà không cần kêu cầu đến tín ngưỡng.
Điều đó có vẻ như một xác nhận bất thường, khi đến từ một nhân vật tôn giáo. Tuy nhiên, tôi là một người Tây tạng trước khi là một Đạt lai Lạt ma, và tôi là một con người trước khi là một người Tây tạng. V́ vậy, trong khi là một Đạt lai Lạt ma, tôi vẫn có các trách nhiệm đặc biệt đối với người Tây tạng; và như là một tăng sĩ, tôi có trách nhiệm đặc biệt đối với sự ḥa hợp liên tôn xa hơn nữa; và như là một con người, tôi có trách nhiệm lớn lao hơn nữa đối với toàn thể gia đ́nh nhân loại – mà thật sự chúng ta đều có. Và bởi v́ đa số không thật hành tôn giáo, cho nên tôi quan tâm đến việc cố gắng t́m ra một con đường phục vụ toàn nhân loại mà không cần kêu cầu đến tín ngưỡng.
Giờ đây, tôi tin nếu chúng ta quán xét các tôn giáo chính trên thế giới trên phối cảnh rộng lớn nhất, chúng ta sẽ t́m thấy tất cả – Phật giáo, Thiên Chúa giáo, Ấn độ giáo, Hồi giáo, Do thái giáo, đạo Sikh, đạo Zoroastrian, và các tôn giáo khác – đều hướng về việc giúp đỡ loài người đạt đến các hạnh phúc trường tồn. Và mỗi một tôn giáo, theo ư tôi, đều có khả năng thực hiện điều đó. Dưới các trường hợp đó, một tập hợp tôn giáo đa dạng (mỗi đạo rốt ráo cũng chỉ đề cao cùng một số giá trị nền tảng chung) là điều vừa đáng mong cầu vừa hữu ích.
Không phải lúc nào tôi cũng cảm thấy thế. Khi tôi c̣n trẻ và sống tại Tây tạng, tôi tin ở tận đáy ḷng rằng, Phật giáo là con đường tốt nhất. Tôi tự nhủ, thật tuyệt vời nếu tất cả mọi người đều theo đạo. Nhưng đó chỉ là một sự vô minh. Người Tây tạng chúng tôi, dĩ nhiên, cũng từng nghe nói đến các tôn giáo khác. Nhưng chúng tôi chỉ biết rất ít qua các bản dịch lần nh́ bằng tiếng Tây tạng, trong tài liệu Phật giáo. Dĩ nhiên, các bản này nhắm vào các khía cạnh của các tôn giáo khác, được mở ra cho các lư luận dưới nhăn quan của Phật giáo. Đó không phải v́ các tác giả Phật học cố ư mạn họa đối phương. Trái lại, điều đó chỉ phản ánh sự kiện, họ không thấy cần phải nói lên tất cả các khía cạnh mà họ không có ǵ để luận bàn, bởi v́ các tác phẩm này được viết ở Ấn độ, nơi có đầy đủ các loại sách vở cần tham khảo đó. Không may, đó lại không phải trường hợp của Tây tạng, vốn không có các bản dịch kinh sách nói trên.
Khi lớn lên, dần dà tôi có thể học biết nhiều hơn đến các tôn giáo trên thế giới. Đặc biệt là khi lưu vong, tôi bắt đầu được gặp gỡ nhiều người đă tận hiến đời họ sống trong các tín ngưỡng khác – một số qua cầu nguyện và thiền định, số khác qua các hành động phục vụ người khác – họ đă đạt đến một kinh nghiện sâu xa theo truyền thống riêng tư. Những trao đổi cá nhân đó giúp tôi nhận thức được giá trị to tát của mỗi một truyền thống tín ngưỡng, và đưa tôi đến việc tôn trọng họ rất sâu xa. Đối với tôi, Phật giáo vẫn là con đường quư báu nhất. Phật giáo phù hợp nhất với cá tánh của tôi. Nhưng điều đó không có nghĩa tôi tin là Phật giáo sẽ trở thành tôn giáo tốt nhất cho tất cả mọi người; không khác hơn việc tôi tin là không nhất thiết tất cả mọi người đều phải có đức tin tôn giáo.
Dĩ nhiên, vừa là một người Tây tạng và một tăng sĩ, tôi đă được dưỡng nuôi sao cho phù hợp, được giáo dục trong các nguyên tắc và giáo lư, và thật hành Phật giáo. Do đó, tôi không thể phủ nhận rằng, trọn vẹn tư tưởng của tôi thành h́nh từ sự hiểu biết của tôi về điều mang ư nghĩa như một tín đồ của đức Phật. Tuy nhiên, mối quan tâm của tôi trong quyển sách này vượt khỏi các giới hạn chính thức của tín ngưỡng. Tôi muốn tŕnh bày rằng, quả thật có những nguyên tắc luân lư phổ quát toàn cầu có thể giúp cho tất cả mọi người đạt đến hạnh phúc mà tất cả chúng ta đều mong mỏi. Vài người có thể cảm thấy như tôi đang kín đáo quảng bá Phật giáo. Cho dù đối với tôi thật khó mà phủ bác một cách quyết đoán, nhưng đây vốn không phải là trường hợp đó.
Thật ra, tôi tin rằng có một sự phân biệt rơ rệt giữa tôn giáo và tâm linh. Tôn giáo theo tôi có liên hệ đến đức tin vào lời tuyên xướng về sự cứu rỗi của một truyền thống tín ngưỡng này hoặc khác, một diện khác là chấp nhận một h́nh thái thực tế tâm linh hoặc siêu nhiên nào đó, có thể kể cả ư tưởng về thiên đàng hoặc Niết-bàn. Nối liền vào đó là các giáo lư hoặc chủ thuyết, nghi thức, cầu nguyện, và vân vân. Tâm linh theo tôi có liên hệ đến các đức tánh của tinh thần con người – như t́nh thương và tâm từ bi, nhẫn nại, bao dung, tha thứ, tri túc, cảm thức trách nhiệm, cảm thức ḥa hợp – sẽ mang đến hạnh phúc cho cả ta và người. Trong khi nghi thức và cầu nguyện, cùng với các câu hỏi như Niết-bàn và cứu rỗi, có liên hệ trực tiếp đến đức tin tôn giáo, những phẩm tánh nội tại trên lại không cần thế. Tuy vậy, cá nhân cũng chẳng có lư do ǵ lại không phát triển các phẩm tánh đó, kể cả ở tŕnh độ cao, mà không cần phải t́m đến một hệ thống đức tin tôn giáo hoặc siêu h́nh nào. Chính v́ vậy, đôi khi tôi nói rằng tôn giáo là điều chúng ta vẫn có thể sinh hoạt mà không cần đến. Điều chúng ta không thể sinh hoạt lại thiếu vắng, chính là các phẩm tánh tâm linh cơ bản.
Dĩ nhiên những người thật hành tôn giáo hữu lư khi cho rằng các phẩm chất hoặc đức hạnh trên vốn là kết quả của một sự tận hiến thuần thành tôn giáo; do vậy, tôn giáo có toàn bộ những ǵ phải làm để phát triển chúng, và điều đó có thể gọi là thật hành tâm linh. Chúng ta cần soi sáng điểm này. Đức tin tôn giáo đ̣i hỏi phải thật hành tâm linh. Tuy nhiên có nhiều sự lẫn lộn, thường thấy nơi cả tín đồ tôn giáo lẫn người không tin, liên hệ đến điều thật sự hàm chứa. Đặc điểm chung của các phẩm tánh tôi vừa mô tả như "tâm linh" có thể nói là một tŕnh độ quan tâm nào đó đến tha lợi. Tại Tây tạng, chúng tôi thường nói đến shen pen kyi có nghĩa "ư niệm giúp đỡ tha nhân." Và khi nghĩ đến điều đó, chúng tôi nhận thấy rằng mỗi phẩm tánh nêu ra đều được minh định bằng một sự quan tâm hiển nhiên đến an sinh của người khác. Hơn nữa, người có t́nh thương, từ bi, nhẫn nhục, bao dung, tha thứ, vân vân, nhận ra được ở một tầm mức nào đó khả năng ảnh hưởng của hành động ḿnh đối với người khác, và tùy nghi điều động hành vi của họ. Như thế, thật hành tâm linh theo mô tả này, một mặt liên quan đến việc hành động cho tha lợi. Mặt khác, lại kéo theo sự chuyển hóa chúng ta trở nên thích nghi hơn để hành thiện. Nói đến thật hành tâm linh trong khuôn khổ nào khác hơn chỉ là vô nghĩa.
Lời kêu gọi một cuộc cách mạng tâm linh của tôi do đó không phải là kêu gọi một cuộc cách mạng tôn giáo. Cũng không phải là sự viện dẫn một lối sống vượt ngoài đời người, gần như một thứ phép lạ hoặc bí mật nào đó. Khác hơn, đó chỉ là lời kêu gọi một sự tái định hướng căn bản, tránh các sự bận rộn theo thói quen cùng chính bản thân. Đó là lời kêu gọi hướng về phía một cộng đồng rộng lớn hơn gồm những người liên hệ với chúng ta, và có thái độ nhận thức về tha lợi song hành cùng ngă lợi.
Ở đây, độc giả có thể phản đối rằng trong khi sự cải chuyển cá tánh theo tái định hướng đề ra, cũng như sự kiện con người triển khai tâm từ bi và t́nh thương, đều rất đáng mong muốn; nhưng một cách mạng tinh thần không thích hợp để giải quyết sự đa dạng và cao độ của các vấn đề chúng ta phải đối diện trong xă hội tân tiến. Hơn nữa, có thể lập luận rằng, các vấn đề đến từ, lấy thí dụ, bạo hành trong gia đ́nh, nghiện ngập thuốc và rượu, gia đ́nh đổ vỡ, vân vân, sẽ dễ hiểu và dễ giải quyết hơn nếu theo từng trường hợp. Tuy nhiên, v́ mỗi trường hợp đều có thể giải quyết nhờ người ta có t́nh thương và từ bi nhiều hơn với nhau – dù thật bấp bênh – cho nên vẫn có thể xếp vào loại vấn đề tâm linh có thể áp dụng giải pháp tâm linh. Như thế không phải nói rằng, tất cả việc chúng ta cần làm chỉ là đào luyện các giá trị tâm linh rồi tự động các vấn đề kia sẽ biến mất. Trái lại, từng mỗi một vấn đề đều cần đến một giải pháp riêng biệt. Nhưng chúng ta nhận thấy khi chiều hướng tâm linh bị bỏ quên, sẽ không hy vọng ǵ đạt được một giải pháp lâu dài.
Tại sao thế? Tin xấu là một sự thật của cuộc đời. Mỗi lần nhặt một tờ báo, hoặc vặn đài truyền h́nh hay truyền thanh, chúng ta đều đối diện cùng các tin buồn. Không có ngày nào qua đi, mà trên bất cứ nơi nào của thế giới, lại không có điều ǵ xảy ra mà tất cả mọi người đều cho là bất hạnh. Dù chúng ta từ đâu đến, và triết lư sống như thế nào, triển khai rộng hẹp đến độ nào, chúng ta tất cả đều cảm thấy tiếc khi nghe người khác đau khổ.
Các hiện tượng đó có thể chia ra làm hai loại chính, loại có nguyên do thiên nhiên – động đất, hạn hán, lụt lội, và tương tự – và loại có bắt nguồn từ con người. Chiến tranh, tội ác, bạo hành đủ thứ, tham nhũng, nghèo đói, thất vọng, lừa đảo, và bất công xă hội, chính trị, kinh tế đều là hậu quả của hành vi tiêu cực. Người nào chịu trách nhiệm cho hành vi đó? Chính chúng ta. Từ hoàng gia, tổng thống, thủ tướng, và chính trị gia cho đến quản trị gia, khoa học gia, bác sĩ, luật sư, học giả, sinh viên, tu sĩ, ni và tăng, như chính tôi, cho đến kỹ nghệ gia, nghệ sĩ, thương gia, chuyên viên, thợ thuyền, nông dân, và những người thất nghiệp, không có một giai cấp nào hoặc lănh vực nào trong xă hội thiếu phần trong các tin xấu hàng ngày.
Điều may mắn, không như trường hợp thiên tai là loại chúng ta ít làm được ǵ, các khó khăn của loài người, bởi v́ hầu hết trên căn bản đều là vấn đề luân lư, cho nên có thể vượt qua. Sự kiện có quá nhiều người đến từ mọi lănh vực và tầng giới xă hội cùng góp phần xây dựng, phản ánh một tiên kiến này: Có những người tham gia vào chính đảng để tranh đấu cho một hiến pháp công b́nh hơn; có người trở thành luật sư để tranh đấu cho luật pháp; có người gia nhập các tổ chức tiếp trợ để chống đói khổ; có người quan tâm đến các nạn nhân bị thương hại, trên cả nghiệp vụ lẫn việc thiện nguyện. Thật thế, tất cả chúng ta, theo sự hiểu biết riêng và trên các con đường riêng, đều cố gắng làm cho thế giới – hay một mảnh nhỏ nào của nó – trở thành một nơi tốt đẹp hơn để sống.
Không may, chúng ta phải nh́n nhận dù hệ thống luật pháp khéo biện luận và quản trị đến đâu, và dù các phương pháp kiểm soát bên ngoài tiến bộ đến mức nào, cũng không thể nào quét sạch hành vi sai quấy. Cứ quan sát các lực lượng cảnh sát ngày nay có các kỹ thuật tân tiến không thể nào tưởng tượng nổi vào năm mươi năm trước. Họ có biện pháp kiểm soát giúp họ nh́n thấy những ǵ dấu kín; họ có kiểm tra DNA, pḥng thí nghiệm pháp y, chó kiểm soát, chuyên viên huấn luyện đặc biệt. Thế mà các phương pháp phạm tội cũng tiến bộ theo cùng khiến không sao ngưng cắt hết. Khi sự kiểm ngăn của luân lư c̣n thiếu sót, không thể có hy vọng vượt qua các vấn đề như t́nh trạng tội ác gia tăng. Thật vậy, thiếu thứ kỷ luật bên trong đó, chúng ta chỉ thấy rằng, ngay chính việc t́m đủ mọi cách để giải quyết vấn đề lại hóa thành một nguồn khó khăn khác. Sự tinh xảo gia tăng của các phương thức phạm tội và kiểm soát đều có các khiếm khuyết và chế tác lên nhau thành một thứ ṿng luẩn quẩn.
Tương quan giữa thật hành tâm linh và luân lư như thế nào? Bởi v́ t́nh thương và tâm từ bi cùng các đức tánh tương tự, theo định nghĩa, giả định một tŕnh độ quan tâm đến tha lợi, cho nên cũng giả định một sự giới chế luân lư. Chúng ta không thể từ bi và bác ái trừ phi đồng thời ta phải tự hạn chế bớt các động cơ và tham vọng tác hại của ḿnh.
Về nền tảng của thật hành luân lư, ít ra có thể tạm xem như ở đây tôi bênh vực cho khuynh hướng có tính cách tôn giáo. Thật vậy, mỗi một truyền thống tôn giáo chính đều có một hệ thống luân lư triển khai đầy đủ. Tuy nhiên, khó khăn trong sự ràng buộc hiểu biết điều phải quấy của ta vào tôn giáo là vấn đề rồi ta lại phải đặt câu hỏi, "Tôn giáo nào?" Tôn giáo nào thuyết giải được một hệ thống đầy đủ nhất, dễ đạt đến nhất, và dễ chấp nhận nhất? Các biện luận sẽ không bao giờ dứt. Hơn nữa, làm thế chính là lăng quên sự kiện nhiều người đă phủ nhận tôn giáo v́ không cảm thấy ḷng xác tín chân thành, chứ không phải v́ thiếu quan tâm đến các vấn đề sâu xa hơn của đời người. Chúng ta không thể giả thiết những người đó không có được cảm thức về phải quấy hoặc không thích hợp cùng đạo đức; dựa trên sự kiện một số người chống tôn giáo vốn vô đạo đức. Ngoài ra, đức tin tôn giáo không bảo đảm được đạo đức liêm khiết. Qua lịch sử nhân loại, chúng ta có thể thấy trong số các kẻ tai ác nhất – kẻ gây bạo lực, khủng bố, và hủy diệt đồng loại – có những kẻ hành nghề tôn giáo, thường rất ồn ào. Tôn giáo có thể giúp chúng ta thiết lập các nguyên tắc luân lư căn bản. Tuy nhiên chúng ta vẫn có thể nói đến luân lư và đạo đức mà không cần phải kêu cầu tôn giáo.
Lại nữa, có thể phản bác là nếu không chấp nhận tôn giáo như một nguồn luân lư, chúng ta phải cho phép người ta hiểu về các điều tốt phải hoặc xấu quấy, điều thích hợp với đạo đức hoặc không, điều tạo thành một hành động tích cực hoặc tiêu cực... thay đổi tùy theo các hoàn cảnh và ngay cả giữa người với người. Nhưng ở đây, tôi xin giải thích, không ai nên giả định rằng có thể lập ra một loạt các luật lệ nhằm cung ứng cho chúng ta các câu trả lời cho từng trường hợp luân lư nan giải, ngay dù có chấp nhận tôn giáo làm nền tảng đạo đức. Một khuynh hướng công thức như thế khó hy vọng nắm bắt được sự phong phú và đa dạng của kinh nghiệm người đời. Nó c̣n làm nền móng cho các thứ biện thuyết về trách nhiệm đối với văn bản của luật pháp, hơn là trên chính hành động của ta.
Điều đó không có nghĩa thật là vô ích khi nỗ lực phân giải các nguyên tắc có thể hiểu như đường nét chính của đạo đức. Ngược lại, nếu chúng ta có chút hy vọng nào để giải quyết vấn đề, điều thiết yếu là phải t́m phương cách giải quyết. Chúng ta phải có một phương tiện nào đó để phán đoán giữa, lấy thí dụ, sự khủng bố như một cách cải tạo chính trị và nguyên tắc đối kháng ḥa b́nh của Mahatma Gandhi. Chúng ta có thể tŕnh bày rằng bạo hành đối với kẻ khác là sai quấy. Tuy nhiên, chúng ta phải t́m cách nào để một mặt tránh được sự quá khích của nền độc tài thô bạo, và mặt kia là các thuyết tương đối tầm thường.
Theo nhăn quan của tôi – vốn không chỉ đặt trên niềm tin tôn giáo, hoặc ngay cả trên một ư tưởng độc đáo nào, mà chỉ trên lẽ thường đơn giản – sự kiến lập các đường nét chính của nguyên tắc luân lư là việc khả thi, khi chúng ta khởi đầu bằng sự quán sát rằng tất cả mọi người đều muốn hạnh phúc và tránh đau khổ. Chúng ta không có phương tiện để phân biệt giữa phải và quấy, nếu không lưu ư đến cảm xúc và đau khổ của người khác. V́ lư do đó, và cũng v́ – như ta sẽ thấy – khái niệm về chân lư tối thượng rất khó chấp nhận ngoài khuôn khổ tôn giáo, hành vi luân lư không phải là điều chúng ta dấn bước vào v́ tự nó sẵn có bản chất đúng. Hơn nữa, nếu muốn hạnh phúc và tránh đau khổ là thái độ tự nhiên của mọi người, điều tiếp theo là mỗi một cá nhân đều có thể theo đuổi mục tiêu đó. Để tương ứng tôi đề nghị rằng, một trong các điều có thể xác định một hành động có phù hợp luân lư hay không, chính là ảnh hưởng của nó đến kinh nghiệm hoặc kỳ vọng hạnh phúc của kẻ khác. Một hành động tác hại hoặc bạo hành đối với điều đó, là một hành động khả dĩ vô luân lư.
Tôi nói khả dĩ v́ mặc dù hậu quả của hành động quan trọng, nhưng c̣n có những yếu tố khác để cứu xét, kể cả vấn đề ư định và bản chất của hành động. Chúng ta có thể nghĩ đến những việc mà ta đă phá rối đến người khác, mặc dù không có ư định làm vậy. Tương tự, cũng không khó nghĩ đến các hành động, mặc dù có vẻ cưỡng bách và bạo hành và có thể gây đau đớn, nhưng lại đóng góp vào hạnh phúc dài lâu cho người khác. Bắt trẻ em đi vào kỷ luật nằm trong loại này. Mặt khác, sự kiện hành động tuy có vẻ dịu êm, không có nghĩa là tích cực hoặc luân lư, nếu ư định của chúng ta là ích kỷ. Trái lại, lấy thí dụ, ư định của chúng ta là lừa đảo, rồi giả vờ như tử tế, đó là việc làm quả thật không hay. Tuy nhiên bạo lực không thể dính vào, v́ đó là một hành động hung bạo. Bạo hành chẳng những cuối cùng sẽ gây hại cho kẻ khác, mà c̣n làm thương tổn niềm tin và hy vọng vào sự thật của kẻ khác.
Lại nữa, cũng không khó tưởng tượng một trường hợp trong đó cá nhân có thể giả thiết hành động của ḿnh có ư định tốt và hướng đến điều lợi cho kẻ khác, nhưng trên thực tế lại hoàn toàn vô đạo đức. Ở đây, chúng ta có thể nghĩ đến một người lính nhận lệnh phải xử tử tù thường dân. Tin rằng ḿnh theo chánh nghĩa, người lính đó có thể giả định rằng hành động đó hướng về phía tốt đẹp hơn cho nhân loại. Tuy vậy, trên nguyên tắc bất bạo động mà tôi vừa đề ra, việc giết người trên định nghĩa là một hành động vô luân. Nhận thi hành những mệnh lệnh như thế là một hành vi tiêu cực nghiêm trọng. Nói cách khác, nội dung của hành động cũng rất quan trọng để có thể xác định có hợp luân lư hay không, bởi v́ có vài hành động trên định nghĩa vốn đă là tiêu cực.
Yếu tố quan trọng nhất trong việc xác định bản chất luân lư của hành động lại có thể không phải ở nội dung hay hậu quả. Thật vậy, v́ có rất ít kết quả của hành động chỉ liên hệ trực tiếp đến mỗi riêng ta – cho dù người lái tàu cố gắng đưa chiếc tàu an toàn vượt qua cơn băo cũng không tùy thuộc vào mỗi có hành động của người đó – kết quả có thể là yếu tố kém quan trọng nhất. Ở Tây tạng, từ ngữ được xem như có giá trị nhất trong việc xác định giá trị luân lư của một hành động là kun long của cá nhân. Dịch từng chữ, từ kun có nghĩa là "hết ḷng" hoặc "tận đáy ḷng," và long (wa) nói lên hành động khiến cho một điều ǵ trổi dậy, đứng lên, hoặc thức tỉnh. Nhưng ư nghĩa được dùng ở đây, kun long được hiểu như một ư nghĩa hay động cơ làm phát khởi hành động – cả cố ư hoặc vô t́nh. Nó nói lên được trạng thái tổng quát tâm và trí của cá nhân. Khi điều ǵ thiện lành, hành động theo sau sẽ thiện lành (trên mặt luân lư).
Từ sự mô tả đó, có thể thấy khó dịch chữ kun long thật hàm súc. Thông thường, nó có thể được dịch như "động cơ", nhưng từ này không nắm được ư nghĩa sâu rộng hàm chứa. Chữ "khuynh hướng" tuy gần hơn, nhưng lại thiếu ư nghĩa tích cực của Tây tạng. Mặt khác, nếu dùng câu "trạng thái toàn diện tâm và trí" th́ quá dài vô ích. Có thể thu gọn lại bằng chữ "trạng thái trí", nhưng nó lại mất đi ư nghĩa rất rộng của "trí" dùng ở Tây tạng. Chữ "trí" lo,bao gồm ư tưởng về ư thức, hoặc tri thức, cùng với cả cảm giác và cảm xúc. Điều này phản ánh một sự hiểu biết rằng cảm xúc và tư tưởng tận cùng không thể tách rời. Ngay cả tri giác về một tánh chất, như màu sắc, cũng hàm chứa một chiều hướng xúc cảm nào đó. Tương tự, không có một ư tưởng về cảm xúc thuần túy nào không kèm theo một hiện tượng nhận thức. Sự suy luận được dùng để phân biệt các loại cảm giác khác nhau. Những thứ đó khởi đầu chỉ là bản năng, chẳng hạn như nhăn mặt khi nh́n thấy máu, và có những thứ phải cần đến các yếu tố duy lư triển khai hơn, như sợ nghèo chẳng hạn. Xin độc giả nhớ điểm này, mỗi khi tôi nói đến "trí", đến "động cơ", đến "khuynh hướng", hoặc đến "trạng thái trí."
Thế đó, trạng thái toàn bộ tâm và trí của cá nhân, hoặc động cơ, vào thời điểm của hành động, chính là ch́a khóa để xác định nội dung luân lư của nó; rất dễ hiểu khi chúng ta quán xét thấy hành động đă bị ảnh hưởng khi ta bị vây hăm trong thứ ư niệm và cảm xúc tiêu cực mạnh mẽ như hận thù và giận dữ. Vào lúc đó trí (lo) và tâm ta đang hỗn loạn. Không những điều đó khiến ta mất quân b́nh và t́nh thế, mà c̣n mất luôn cái nh́n về ảnh hưởng của hành động ḿnh đối với người khác. Thật vậy, chúng ta có thể trở nên quá bối rối đến độ quên mất vấn đề của người khác, và quyền hạnh phúc của họ, nói chung. Hành động của chúng ta trong hoàn cảnh đó – cả hành, ngữ, ư, quên và muốn – gần như chắc chắn có thể làm thương tổn đến hạnh phúc kẻ khác. Cho dù ư định trường kỳ của ta đối với người khác ra sao, cũng như hành động của ta có chủ tâm ư thức hoặc không. Đặt trường hợp chúng ta nổi nóng khi căi vă cùng người nhà. Cách thức đương đầu cùng bầu không khí căng thẳng đang lan rộng đó c̣n tùy thuộc khá nhiều vào điều tiềm ẩn dưới hành động hiện tại – nói cách khác, kun long của chúng ta. Càng thiếu b́nh tĩnh, chúng ta càng dễ có các phản ứng tiêu cực với lời lẽ nặng nề, và càng chắc chắn là điều nói hoặc làm đó sẽ khiến chúng ta hối tiếc về sau, mặc dù rất thương mến người đó.
Hoặc thử tưởng tượng một trường hợp chúng ta gây trở ngại cho người khác một chút, như là vô t́nh đụng phải người nào khi đang đi, và người đó la mắng chúng ta vô ư. Chúng ta rất dễ dàng bỏ qua chuyện đó nếu khuynh hướng (kun long) đang thiện lành, nếu trái tim đầy t́nh thương, hơn là lúc đó đang chứa đầy các cảm xúc tiêu cực. Khi động cơ của hành động là thiện lành, th́ hành động tự động xu hướng về việc góp phần vào tha lợi. Do đó chúng sẽ tự động có luân lư. Ngoài ra, nếu trạng thái b́nh thường của chúng ta đa phần là thế, th́ phản ứng xấu lúc bị khiêu khích càng ít xảy ra. Ngay dù chúng ta mất b́nh tĩnh, sự bộc phát cũng sẽ không có ác tánh hoặc hận thù. Do vậy, theo ư tôi, mục đích của tâm linh và thật hành luân lư chính là cải biến và kiện toàn kun long của cá nhân. Đó là cách khiến chúng ta trở thành những người tốt hơn.
Chúng ta hiểu được, khi sự thành công trong việc cải biến tâm và trí qua việc đào luyện các phẩm chất tâm linh càng lớn, th́ khả năng đối phó cùng nghịch cảnh càng mạnh; và hành động thiện lành luân lư càng nhiều. Nếu có thể, tôi xin đơn cử trường hợp của tôi làm thí dụ. Sự hiểu biết về luân lư có nghĩa là trong khi nỗ lực liên lũy để đào luyện một t́nh trạng tâm trí tích cực hoặc thiện lành, th́ tôi cố gắng phục vụ người khác bằng khả năng của ḿnh. Để chắc ăn, thêm vào việc đó, nội dung của hành động là, trong sự khả thi tối đa, tôi cố gắng giảm các cơ hội hành động thiếu luân lư. Sách lược này có hữu hiệu không, là điều để cứu xét, dựa trên căn bản kết quả đối với sự an sinh của tha nhân đoản kỳ hoặc trường kỳ. Nhưng, thường xuyên đặt hết nỗ lực, và luôn cố gắng quan tâm, cho dù chuyện ǵ xảy ra, tôi tin ḿnh sẽ không làm ǵ để phải hối tiếc. Ít nhất tôi biết rơ ḿnh đă cố gắng hết sức.
Mô tả trong chương về tương quan giữa luân lư và tâm linh không nêu ra câu hỏi về các phương cách giải quyết t́nh trạng tiến thoái lưỡng nan của nền luân lư ngày nay. Chúng ta sẽ bàn đến sau. Tôi quan tâm hơn đến việc đề phác một khuynh hướng nghiên cứu luân lư, bằng cách đưa ra mối liên hệ của thảo luận luân lư và kinh nghiệm cơ bản về hạnh phúc và đau khổ của con người, tránh các vấn đề khơi dậy khi đặt nền tảng của luân lư lên tôn giáo. Hiện thực là đa phần nhân loại ngày nay không tin vào nhu cầu tôn giáo. Hơn nữa, có những hành vi tạm chấp nhận trong truyền thống tôn giáo này chứ không được nơi truyền thống khác. C̣n về ư nghĩa của từ "cách mạng tâm linh," tôi đă minh xác rằng một cuộc cách mạng tâm linh sẽ kéo theo một cuộc cách mạng luân lư.
Sửa lại bởi thienkhoitimvui : 03 January 2005 lúc 12:56pm
|
| Quay trở về đầu |
|
| |
|
|
thienkhoitimvui
Hội viên
Đă tham gia: 30 November 2004
Nơi cư ngụ: Vietnam
Hiện giờ: Offline
Bài gửi: 2445
|
| Msg 6 of 20: Đă gửi: 03 January 2005 lúc 12:58pm | Đă lưu IP
|
|
|
CHƯƠNG III: CĂN NGUYÊN TÙY THUỘC VÀ BẢN CHẤT CỦA THỰC TẾ
Trong một cuộc nói chuyện trước công chúng tại Nhật bản vài năm trước đây, tôi thấy vài người mang hoa đến gần tôi. Tôi đứng dậy để nhận phẩm vật này, nhưng lại ngạc nhiên v́ họ đi thẳng ngang qua và đến đặt hoa trên bàn thờ phía sau tôi. Tôi ngồi xuống và cảm thấy hơi bối rối! Tuy thế, tôi nhớ ngay đến cách thức trong đó sự vật và sự kiện không luôn luôn trùng hợp cùng kỳ vọng của chúng ta. Thật vậy, sự thật của cuộc đời này – luôn luôn có một khoảng cách giữa phương thức chúng ta cảm thức hiện tượng và thực tế trong bất kỳ trường hợp nào – chính là nguồn của sự mất hạnh phúc. Điều này đặc biệt đúng, như trong trường hợp trên, khi chúng ta phán đoán trên căn bản một sự hiểu biết nửa vời, chưa được chính xác.
Trước khi quán chiếu một cuộc cách mạng tâm linh và luân lư phải hàm chứa những ǵ, chúng ta thử đưa ra vài ư tưởng về bản chất của thực tế. Liên hệ gần nhất giữa cách tự nhận thức bản thân trong tương quan cùng thế giới bên ngoài và thái độ phản ứng đối với nó, có nghĩa sự hiểu biết của chúng ta về hiện tượng có ư nghĩa tối yếu. Nếu không hiểu hiện tượng, chúng ta rất có thể sẽ làm điều tác hại cho chính bản thân và người khác.
Khi quán xét vấn đề, chúng ta bắt đầu nhận ra không thể tách rời bất cứ hiện tượng nào khỏi toàn bản của các hiện tượng khác. Chúng ta thật sự chỉ có thể nói qua hạn định của các liên hệ. Trong đời sống hàng ngày, chúng ta tham gia vô số sinh hoạt và nhận số lượng thọ cảm khổng lồ từ khắp các nơi tiếp xúc. Vấn đề tri giác sai, thay đổi dưới nhiều mức độ, thường diễn ra v́ khuynh hướng cô lập những khía cạnh đặc biệt nào đó của một biến cố hoặc kinh nghiệm, và nh́n chúng như thiết lập được một toàn thể. Điều này đưa đến sự hạn chế phối cảnh và từ đó đưa ra các sự mong đợi giả tạm. Nhưng khi quán xét vào chính thực tế, chúng ta sẽ nhận ra được tri giác theo thói quen đó vốn thiếu sót. Bằng không phải vậy, khái niệm về sự thất vọng sẽ không có nghĩa ǵ. Nếu sự vật và sự kiện luôn luôn cởi mở như chúng ta mong đợi, chúng ta sẽ không có được ư niệm về ảo giác hoặc ngộ nhận.
Như một phương tiện để hiểu được sự phức tạp này, tôi dùng khái niệm rất hữu ích về căn nguồn tùy thuộc (tiếng Tây tạng, ten del), biện thuyết của trường phái triết học Madhyamika (Trung Đạo). Theo điều này, chúng ta có thể hiểu sự vật và sự kiện đến bằng ba phương cách. Ở tŕnh độ thứ nhất, luật nhân quả được đề ra, theo đó mọi sự vật và sự kiện khởi dậy tùy thuộc nhau trong một mạng lưới phức tạp của các nguyên nhân (hay duyên khởi) và điều kiện. Điều này ngụ ư, không có sự vật hoặc sự kiện có thể giải thích như tự nó có khả năng đi vào, hoặc c̣n lại trong sự hiện hữu. Thí dụ, nếu tôi lấy đất sét và nắn, tôi có thể tạo sự hiện hữu của một cái b́nh. Cái b́nh hiện hữu như một kết quả từ hành động của tôi. Đồng thời, nó cũng là kết quả của vô số các nguyên nhân và điều kiện khác. Trong đó có sự phối hợp của đất sét và nước để tạo thành nguyên liệu sống. Cao hơn nữa, chúng ta có thể nêu ra sự phối hợp của các phân tử, nguyên tử, và các thứ vi thể khác để tạo thành các hợp chất đó (chính tự chúng lại tùy thuộc vào vô số các yếu tố khác). Rồi c̣n có trường hợp nào khiến tôi quyết định hành động phải tạo h́nh dáng cho đất sét. Tất cả các yếu tố đó cho thấy rơ ràng là cái b́nh của tôi không thể có sự hiện hữu độc lập với nguyên nhân và điều kiện của nó. Nói đúng hơn nó có căn nguyên tùy thuộc.
Trên tŕnh độ thứ nh́, ten del có thể hiểu theo ư nghĩa của tùy thuộc hỗ tương hiện hữu giữa các thành phần và toàn thể. Nếu không có các thành phần, th́ không có toàn thể; không có toàn thể, th́ khái niệm về thành phần không có ư nghĩa. Ư tưởng về "toàn thể" tiên định đối với thành phần, nhưng các thành phần này tự chúng cũng có thể quan niệm như là toàn thể đối với các thành phần riêng của chúng.
Trên tŕnh độ thứ ba, tất cả hiện tượng có thể hiểu như là có căn nguyên tùy thuộc, bởi v́ khi phân tích đến tột cùng, ta nhận thấy chúng thiếu vắng danh tánh độc lập. Điều này có thể hiểu bằng cách thử viện dẫn một hiện tượng nào đó. Thí dụ, các từ "hành động" và "tác nhân" giả thiết cái này có trước cái kia. Cũng như "cha mẹ" và "con cái". Người ta là cha hay mẹ chỉ v́ có con cái. Cũng vậy, đứa con trai hay gái được gọi như thế v́ có mối liên hệ với cha mẹ. Cùng liên hệ tùy thuộc hỗ tương đó t́m thấy trong ngôn từ dùng để mô tả nghề buôn hay nghiệp vụ. Các cá nhân được gọi là nông dân v́ công việc họ làm trên đất đai. Bác sĩ được gọi thế v́ công việc họ làm trong ngành y khoa.
Một cách tinh tế hơn nữa, sự vật và sự kiện có thể được hiểu theo quan điểm căn nguyên tùy thuộc khi, chẳng hạn như hỏi, "Một cái b́nh đất sét thật sự là ǵ?" Khi t́m một cái ǵ để có thể mô tả danh tánh cuối cùng của nó, ta thấy rằng, sự hiện hữu thật sự của cái b́nh – và bằng sự liên hệ với mọi hiện tượng khác – nh́n trên một chiều hướng nào đó, chỉ là tạm thời và ước định. Khi hỏi phải chăng danh tánh của nó được ấn định bằng h́nh thể, công dụng, các thành phần riêng biệt (đó là hỗn hợp của đất sét, nước và vân vân), ta sẽ thấy rằng danh từ "b́nh" chỉ là một chỉ định bằng ngôn từ. Không có một đặc điểm riêng biệt nào có thể nói ra để định danh tánh cho nó. Cũng không phải là toàn khối của các đặc điểm đó. Chúng ta có thể tưởng tượng ra b́nh với nhiều h́nh thức khác nhau mà cũng vẫn là b́nh. Và bởi v́ chúng ta chỉ có thể nói đến sự hiện hữu của nó trên tương quan của một kết hợp phức tạp giữa nguyên nhân và điều kiện, nh́n từ phối cảnh này, nó không có một phẩm chất xác định. Nói cách khác, nó không hiện hữu trong và do chính nó, mà đúng hơn nó là do căn nguyên tùy thuộc.
Trong hiện tượng tinh thần, chúng ta lại t́m thấy sự tùy thuộc đó. Ở đây, nó nằm giữa người tri giác và vật được tri giác. Lấy một thí dụ, sự tri giác về một bông hoa. Trước tiên, muốn khiến cho tri giác về bông hoa này phát khởi, cần phải có một giác quan. Thứ nh́, cần có một điều kiện – trong trường hợp này chính là bông hoa. Thứ ba, để cho tri giác đó xảy ra, cần có điều ǵ hướng tiêu điểm của người tri giác về sự vật. Kế đó, qua tác dụng hỗ tương nguyên nhân của các điều kiện này, một sự kiện tri giác đă xảy ra, mà ta gọi là tri giác về một bông hoa. Bây giờ, chúng ta hăy thử quan sát cái ǵ thật sự thiết lập nên sự kiện này. Phải chăng chỉ là hoạt động của cơ năng cảm giác? Phải chăng chỉ là tác dụng hỗ tương giữa cơ năng đó và chính bông hoa? Hoặc là thứ ǵ khác? Cuối cùng ta sẽ không thể hiểu khái niệm về tri giác, ngoại trừ trong toàn bộ của một loạt các nguyên nhân và điều kiện phức tạp khôn lường.
Nếu lấy chính tâm thức làm đối tượng cho sự quán sát này, mặc dù xu hướng nghĩ về nó trong khuôn khổ của một thứ ǵ chân thật và bất biến, ta sẽ thấy rằng dễ hiểu rơ hơn trong khuôn khổ của căn nguyên tùy thuộc. Sở dĩ vậy v́ bên ngoài các tri giác, nhận thức cá nhân, và kinh nghiệm cảm xúc; rất khó đặt ra một thực thể hiện hữu độc lập. Hơn nữa, tâm thức giống như một cấu trúc khởi dậy từ một quang phổ <S>(*) của các sự kiện phức tạp.
Một cách khác để hiểu được khái niệm về căn nguyên tùy thuộc là quán sát như một hiện tượng về thời gian. B́nh thường, chúng ta giả định rằng có một thực thể hiện hữu độc lập được gọi là thời gian. Chúng ta nói đến thời gian quá khứ, hiện tại và tương lai. Tuy nhiên, khi quán sát kỹ hơn, sẽ thấy rằng khái niệm đó chỉ là định ước. Chúng ta sẽ t́m thấy từ "giây phút hiện tại" chỉ là một thứ nhăn hiệu gán cho quăng giữa các thời "quá khứ" và "tương lai". Chúng ta không thể điểm chỉ chính xác hiện tại. Dù chỉ một khoảnh khắc trước cái giả định là hiện tại cũng đă thuộc về quá khứ; chỉ là một khoảnh khắc sau cái giả định là hiện tại cũng đă nằm trong tương lai. V́ thế, khi chúng ta nói giây phút hiện tại chính là "bây giờ," khi chữ vừa phát ra th́ đă nằm vào quá khứ. Nếu vẫn cố lập luận rằng dù sao đi nữa vẫn có một thời điểm nào đó không thể phân chia vào hoặc là quá khứ hoặc là tương lai, th́ thật sự chúng ta sẽ hoàn toàn không t́m ra cứ điểm nào để có thể tách rời được quá khứ, hiện tại và tương lai cả. Nhưng nếu không có khái niệm về hiện tại, rất khó nói về quá khứ và tương lai, v́ cả hai đều rơ ràng tùy thuộc vào hiện tại. Hơn nữa, nếu kết luận từ phân tích trên cho rằng hiện tại không hiện hữu, chúng ta cần phải phủ nhận, không những định ước thế gian, mà ngay cả kinh nghiệm của bản thân. Thật vậy, khi bắt đầu phân tích kinh nghiệm về thời gian, chúng ta nhận thấy ở đây quá khứ đă mất đi và tương lai chưa đến. Chúng ta chỉ kinh nghiệm được hiện tại.
Các quán sát đó sẽ khiến chúng ta ra sao? Chắc chắn là mọi việc trở nên phức tạp hơn khi chúng ta phải suy nghĩ theo cùng các ḍng chữ này. Kết luận thỏa đáng hơn là bảo rằng, hiện tại quả có hiện hữu. Nhưng không thể tri giác được nó một cách mật thiết hoặc khách quan. Hiện tại hiện hữu trong sự tùy thuộc vào quá khứ và tương lai.
Điều đó giúp ta được ǵ? Giá trị của các quán sát trên là sao? Chúng có một số liên hệ quan trọng. Trước tiên, khi chúng ta nhận ra rằng tất cả những ǵ ḿnh tri giác và kinh nghiệm chỉ khởi dậy như kết quả của một loạt vô hạn các nguyên nhân và điều kiện tùy thuộc vào nhau, th́ trọn vẹn viễn ảnh của chúng ta đều thay đổi. Chúng ta bắt đầu nh́n vũ trụ ḿnh đang ngụ có thể hiểu như là một cơ năng sống động trong đó từng tế bào làm việc trong sự hợp tác quân b́nh với các tế bào khác hầu lưu tồn toàn thể. Do đó, nếu chỉ một tế bào bị hại, như khi bệnh hoạn, th́ sự quân b́nh bị hại, và có nguy hiểm đến toàn thể. Điều đó, sẽ đề khởi rằng, sự an sinh của cá nhân ta liên hệ thân thiết đến vừa cả mọi người khác, vừa cả môi trường trong đó chúng ta sống. Rơ rệt là từng hành động, việc làm, lời nói và ư tưởng, cho dù nhẹ nhàng và vô hiệu đến đâu, cũng có thể tạo ảnh hưởng không những cho riêng ḿnh mà c̣n cho mọi người khác nữa.
Hơn nữa, khi nh́n thực tế trong khuôn khổ của căn nguyên tùy thuộc, sẽ giúp chúng ta thoát khỏi khuynh hướng thông thường nh́n sự vật và sự kiện như thực thể cứng chắc, độc lập, vô điều kiện. Điều này rất hữu ích, v́ đó chính là khuynh hướng khiến ta thường phóng đại một hoặc hai khía cạnh nào của kinh nghiệm, và lấy đó làm tiêu biểu cho một thực tế toàn diện cho trường hợp đặc thù nào đó trong khi lại bỏ quên sự phức tạp rộng lớn hơn.
Một sự hiểu biết thực tế do khái niệm về căn nguyên tùy thuộc đề khởi c̣n được tŕnh bày với một sự thách thức đáng kể. Thách thức chúng ta bớt nh́n sự vật và sự kiện trong khuôn khổ rơ rệt của trắng và đen; và đi vào những tầm mức của các tương quan ràng buộc phức tạp hơn, có thể khó nắm bắt. Và v́ vậy khiến ta khó phát biểu những lời cực đoan, định kiến. Hơn nữa, nếu tất cả mọi hiện tượng đều tùy thuộc vào các hiện tượng khác, và không hiện tượng nào có thể hiện hữu độc lập, ngay cả các cái ngă yêu quư nhất của ta cũng có thể xem như không hiện hữu theo phương cách chúng ta hằng giả thiết. Thật vậy, chúng ta nhận ra rằng nếu nghiên cứu phân tích danh tánh của ngă, ngoại diện cứng chắc của nó sẽ sẵn sàng tan biến nhanh hơn cả cái b́nh đất sét hoặc thời gian hiện tại vừa nói trên. Bởi v́ cái b́nh là một vật cụ thể có thể trỏ vào, c̣n cái ngă th́ lẩn tránh khéo léo hơn: danh tánh của nó như một vật được chế tạo sẽ trở thành chứng cớ. Chúng ta sẽ thấy sự phân biệt rơ nét thông thường ta hay làm giữa "ngă" và "tha" chỉ là điều phóng đại.
Đây không phải là phủ nhận sự kiện mỗi cá nhân đều có tri giác mạnh về cái "tôi" một cách tự nhiên và đúng lư. Ngay khi chúng ta không thể giải thích tại sao, tri giác về cái ngă này chắc chắn vẫn ở đó. Nhưng hăy quan sát kỹ những ǵ cấu tạo nên đối tượng hiện ta đang gọi là cái ngă. Có phải là tâm trí chăng? Đôi khi tâm trí của một người nào đó trở nên quá bị động hoặc quá suy nhược. Trong bất kỳ trường hợp nào, y sĩ có thể cho thuốc nhằm tăng tạo sự dễ chịu cho người đó. Điều này cho thấy chúng ta đă nghĩ về tâm trí, theo một nghĩa nào đó, như một sở hữu của cái ngă. Và, thật vậy, khi chúng ta nghĩ kỹ hơn, các phát biểu như "thân thể của tôi," "lời của tôi," "tâm trí của tôi" đều hàm chứa một khái niệm về sở hữu. Tuy nhiên, thật khó nhận ra tâm trí làm cách nào tự cấu tạo lấy, mặc dù quả có các triết gia Phật giáo cố xác định ngă như là tâm. Nếu ngă và tâm là một, việc vô lư tiếp theo là, tác nhân và hành động, cả hai người đă làm ra và việc được biết là đă làm ra, chỉ là một và như nhau. Chúng ta sẽ phải nói tác nhân "tôi" vốn hiểu biết, và tiến tŕnh của sự hiểu biết chính là đồng nhất. Trên nhăn quan đó, rất khó nhận thấy cái ngă làm sao có thể hiện hữu như một hiện tượng độc lập ngoài tâm- thân ngũ uẩn. Lại nữa, điều này đề ra, khái niệm về ngă trong một ư nghĩa nào đó, chỉ là một nhăn hiệu cho một mạng lưới phức tạp của các hiện tượng kết hợp hỗ tương.
Đến đây, chúng ta thử trở lại, và duyệt qua bằng cách nào ta thường liên kết với ư tưởng về cái ngă. Chúng ta nói, "Tôi cao; tôi thấp; tôi làm điều này; tôi làm điều nọ," và không ai hỏi ta ǵ cả. Điều đó khá rơ rệt về cái ǵ ta muốn nói, và mọi người đều hài ḷng nh́n nhận định ước đó. Trên tŕnh độ này, ta hiện hữu tương đối ḥa hợp cùng các phát biểu đó. Định ước như thế là thành phần trong câu chuyện hàng ngày và phù hợp với kinh nghiệm thông thường. Nhưng điều đó không phải nghĩa, có một sự vật ǵ hiện hữu chỉ v́ nó được tṛ chuyện cùng; hoặc vả có một từ ngữ nào đó chỉ về nó. Không ai có thể t́m thấy con độc giác mă huyền thoại.
Định ước chỉ có hiệu lực khi chúng không đi ngược lại kiến thức thu hoạch từ kinh nghiệm lư tính hoặc qua sự suy luận, và chúng được dùng làm nền tảng cho sự đàm luận thông thường trong đó ta phối trí các khái niệm như thật và giả. Điều này không ngăn chúng ta nh́n nhận rằng, mặc dù phù hợp hoàn toàn như là một định ước, cái ngă, cũng như tất cả hiện tượng khác, chỉ hiện hữu tùy thuộc vào các nhăn hiệu và khái niệm do ta áp đặt lên. Quan sát hạn định đó vào giây phút khi, trong bóng tối, ta nhầm lẫn cuộn dây thừng và con rắn. Chúng ta đứng yên và cảm thấy sợ hăi. Mặc dù vật được thấy trên thực tế chỉ là một mẩu dây thừng đă bị bỏ quên, nhưng v́ thiếu ánh sáng và do quan niệm sai lầm, ta cứ tưởng nó là con rắn. Thật ra, cuộn dây thừng không hề sở hữu một tánh cách nào của con rắn hơn là cách nó hiện ra đối với chúng ta. Con rắn tự nó không hề ở nơi đó. Chúng ta đă đưa sự hiện hữu của nó vào một vật vô tri. Cũng thế, đó là phương cách của khái niệm về cái ngă hiện hữu một cách độc lập.
Chúng ta c̣n t́m thấy khái niệm thật sự về ngă vốn rất tương đối. Thử quán sát sự kiện chúng ta thường đặt ḿnh vào trong các trường hợp tự trách. Ta bảo, "Ồ, vào ngày đó ngày kia, tôi quả thật buông xuôi!" và nói lên sự tức giận đối với chính ḿnh. Điều này đề xướng như thật sự có hai cái ngă rơ rệt, một cái đă làm sai, và cái kia chỉ trích. Cái đầu là một cái ngă được hiểu trong tương quan với một kinh nghiệm hoặc sự kiện đặc thù nào đó. Và cái sau được hiểu từ một phối cảnh về ngă xem như toàn diện. Tuy vậy, dù cuộc đối thoại nội tâm đó có nghĩa, cũng chỉ là một sự liên tục của tâm thức ở một thời điểm nào đó. Tương tự, chúng ta có thể thấy danh tánh riêng tư của một cá nhân nào đó có rất nhiều khía cạnh khác nhau. Trong trường hợp của tôi, chẳng hạn, có một tri giác về một cái ngă như tăng sĩ, về một cái ngă như người Tây tạng, về một cái ngă đến từ vùng Amdo của Tây tạng, và cứ thế. Vài cái ngă trổi vượt hơn các cái khác. Thí dụ, "ngă" Tây tạng hiện hữu trước "ngă" tăng sĩ. Tôi chỉ trở thành tu sinh vào năm lên bảy. "Ngă" của người tỵ nạn chỉ hiện hữu vào năm 1959. Nói cách khác, trên một căn bản đơn thuần, có rất nhiều chỉ định. Tất cả đều là Tây tạng, bởi v́ cái "ngă" đó – hoặc danh tánh – hiện hữu từ khi tôi mới ra đời. Nhưng tất cả đều được mệnh danh khác nhau. Đối với tôi, đó là một lư do khác để nghi ngờ về sự hiện hữu cố hữu của ngă. Do đó, chúng ta không thể bảo có một đặc tố nào đó cuối cùng sẽ cấu thành cái ngă, hoặc là, mặt khác, một tổng hợp của tất cả. Bởi v́ ngay dù tôi loại trừ một hoặc vài thứ, th́ ư nghĩa về "tôi" vẫn cứ tiếp diễn.
Không có một thứ duy nhất nào có thể t́m thấy dưới sự phân tích hầu định danh cho được cái ngă. Như khi chúng ta cố gắng t́m danh tánh tối hậu của một vật cứng chắc, nó lại lẩn trốn mất. Thật vậy, chúng ta bắt buộc phải kết luận rằng, vật quư báu mà ta lưu tâm chăm sóc đến thế, mà ta phải bỏ công sức hầu bảo vệ và làm cho nó thoải mái, đến tận cùng, nó cũng chẳng hiện thật hơn là một chiếc cầu vồng giữa bầu trời mùa hạ.
Nếu quả không có sự vật hoặc hiện tượng nào, hay chính cái ngă, thật sự hiện hữu, thế chúng ta có nên kết luận rằng, tận cùng, không có ǵ hiện hữu cả? Hoặc thực tế do ta tri giác chỉ là sự phản chiếu của tâm trí, ngoài ra không có ǵ hiện hữu? Không. Khi bảo sự vật và sự kiện chỉ có thể thiết lập trong khuôn khổ của bản chất căn nguyên tùy thuộc, và chúng không có bản chất, hiện hữu hoặc danh tánh đích thật, đó không phải là đồng loạt phủ nhận hiện hữu của các hiện tượng. Sự "vô danh tánh" của hiện tượng lại chỉ định được phương cách theo đó sự vật hiện hữu: không độc lập mà trong ư nghĩa tùy thuộc lẫn nhau. Tôi không phải muốn đào xới khái niệm về thực tế hiện tượng, chỉ tin rằng khái niệm căn nguyên tùy thuộc sẽ cung ứng một cái khung vững chắc, bên trong là nhân và quả, giả và thật, khác và giống, lợi và hại. Do đó, thật sai lầm nếu suy diễn từ ư tưởng đó ra một thứ khuynh hướng hư vô chủ thuyết về thực tế nào đó. Một sự hư không đơn thuần, không có ư nghĩa ǵ về một đối thể này nọ, hoàn toàn không phải là điều tôi muốn nói. Nếu thiếu vắng danh tánh thực tế như là đối tượng để vấn và t́m bản chất chân thật của nó, điều chúng ta t́m thấy chỉ là hư vô danh tánh của hư vô danh tánh và vân vân, cho đến vô định – từ đó có thể kết luận rằng ngay cả sự thiếu vắng một hiện hữu thực tế cũng chỉ hiện ra một cách định ước. V́ thế trong khi nh́n nhận thường có sự tương phản giữa tri giác và thực tế, điều hệ trọng là không nên đi đến cực đoan bằng cách giả thiết đằng sau hiện tượng là một cơi nào đó c̣n "thật" hơn nữa. Vấn đề là từ điểm đó, chúng ta có thể phủ nhận cả kinh nghiệm thường nhật, xem như không là ǵ cả ngoài một ảo ảnh. Điều đó vốn sai lầm.
Một trong các sự phát triển đầy hứa hẹn của khoa học tân tiến là sự xuất hiện của thuyết nhảy vọt quantum và thuyết xác xuất probability. Ít ra trên một tầm mức nào đó, điều này có vẻ hỗ trợ cho khái niệm về căn nguyên tùy thuộc của hiện tượng. Mặc dù tôi không thể nhận ḿnh hiểu rơ lư thuyết đó, sự quan sát cho rằng, ở tŕnh độ siêu nguyên tử rất khó mà phân biệt rơ ràng giữa người quan sát một đối tượng và chính đối tượng đó, dường như cho thấy một bước tiến đến phía quan niệm về thực tế mà tôi vừa phác họa. Dù thế, tôi không muốn nhấn mạnh ở điểm này. Điều mà khoa học ngày nay cho là đúng có thể sẽ thay đổi nữa. Các khám phá mới hàm ư, điều ǵ ngày nay được chấp nhận có thể ngày mai bị nghi ngờ. Hơn nữa, cho dù đặt phán đoán là sự vật và sự kiện không hiện hữu độc lập trên bất kỳ nền tảng nào, kết quả cũng đồng nhất.
Hiểu về thực tế như vậy cho phép ta thấy rơ rằng, sự khác biệt rơ rệt giữa ngă và tha khởi dậy phần lớn như kết quả của sự điều kiện hóa. Như thế, có thể tưởng tượng một khi đă quen thuộc cùng quan niệm nới rộng của cái ngă, cá nhân sẽ đặt lợi ích của ḿnh vào trong sự lợi ích của người khác. Thí dụ, khi một cá nhân nghĩ về quê nhà của ḿnh, và bảo, "Chúng tôi là người Tây tạng" hoặc "Chúng tôi là người Pháp," họ hiểu danh tánh của ḿnh trong một điều ǵ vượt trên cái ngă cá nhân.
Nếu cái ngă có một danh tánh thật sự, th́ có thể nói trên diện lợi ích của ngă cô lập cùng của tha nhân. Nhưng v́ nó không phải vậy, v́ ngă và tha chỉ có thể hiểu trên diện liên hệ với nhau, cho nên ta nh́n thấy lợi ích của ngă và lợi ích của tha liên hệ nhau rất chặt chẽ. Thật vậy, trong ảnh tượng của thực tế với căn nguyên tùy thuộc, ta thấy không có ngă lợi nào hoàn toàn không liên hệ cùng tha lợi. V́ mối liên hệ hỗ tương nền tảng đó vốn nằm ở trung tâm của thực tế, nên tha lợi cũng là ngă lợi. Từ điểm đó, rất rơ rệt là lợi ích "của tôi" và "của người" liên hệ mật thiết với nhau. Nói theo một nghĩa sâu xa, chúng cùng quy tụ về một điểm.
Chấp nhận một sự hiểu biết phức tạp hơn về thực tế trong đó mọi sự vật và sự kiện đều liên hệ chặt chẽ không có nghĩa ta không thể suy luận rằng, các nguyên tắc luân lư đă được nhận định bên trên không thể hiểu như có nối kết cùng quan điểm này, và sẽ do vậy, khó nói về tuyệt đối, ít ra bên ngoài khuôn khổ tôn giáo. Trái lại, khái niệm căn nguyên tùy thuộc bắt buộc chúng ta phải thật sự nghiêm túc khi quán xét thực tế về nhân quả. Nói thế tôi ngụ ư về sự kiện có một số nhân nào đó dẫn đến một số quả nào đó, và một số hành tạo khổ đau, trong khi một số khác tạo hạnh phúc. Tất cả mọi người đều thích làm điều tạo hạnh phúc và tránh làm điều tạo đau khổ. Nhưng bởi v́, như chúng ta đă thấy, lợi ích của chúng ta nối kết nhau chặt chẽ, cho nên bắt buộc phải chấp nhận luân lư như là giao điểm cần thiết giữa ư muốn hạnh phúc của ta và của người.
(*) Quang phổ: Spectrum là từ vật lư học, là dăy sáng nhiều màu thu được khi phân tích chùm ánh sáng phức tạp bằng lăng kính... Trong triết học, có nghĩa là một loạt tư tưởng đa dạng nhưng liên kết với nhau tạo thành một loạt hoặc một bộ. Là từ mới dùng trong Phật học, nói lên được sự vô cùng đa dạng và kết tập của tư tưởng Phật giáo – chú thích của người dịch.
|
| Quay trở về đầu |
|
| |
thienkhoitimvui
Hội viên
Đă tham gia: 30 November 2004
Nơi cư ngụ: Vietnam
Hiện giờ: Offline
Bài gửi: 2445
|
| Msg 7 of 20: Đă gửi: 03 January 2005 lúc 12:59pm | Đă lưu IP
|
|
|
CHƯƠNG IV: TÁI ĐỊNH MỤC TIÊU
Tôi đă quán sát thấy tất cả chúng ta đều muốn hạnh phúc và tránh đau khổ một cách tự nhiên. Đó là điều chánh đáng, và theo ư tôi, từ đó có thể suy luận, một hành động luân lư là hành động không làm hại đến kinh nghiệm hoặc hy vọng hạnh phúc của người khác. Và tôi cũng đă mô tả một hiểu biết thực tế cho thấy sự ḥa hợp tự nhiên của lợi ích hỗ tương giữa ngă và tha.
Giờ đây chúng ta quán sát bản chất của hạnh phúc. Điều trước tiên cần ghi nhận đó là một tánh chất tương đối. Chúng ta kinh nghiệm nó khác nhau tùy theo hoàn cảnh. Điều khiến cho một người hạnh phúc có thể lại là nguồn đau khổ của kẻ khác. Đa số chúng ta vô cùng hối tiếc nếu bị vào tù chung thân. Tuy nhiên, một kẻ trọng phạm bị dọa án tử h́nh, có thể rất vui mừng khi được giảm khinh qua một bản án tù chung thân. Thứ đến, rất quan trọng phải nh́n nhận rằng, chúng ta dùng cùng từ "hạnh phúc" để mô tả rất nhiều trạng thái khác nhau; một điều ở Tây tạng rất rơ rệt, nơi đó cùng một chữ de wa được dùng cho mọi ư nghĩa "vui thích." Chúng ta nói đến hạnh phúc liên quan đến việc tắm mát vào một hôm trời nóng bức. Chúng ta nói đến nó liên quan đến vài trạng thái lư tưởng, như là khi bảo, "Tôi rất hạnh phúc nếu trúng số lớn." Chúng ta cũng nói đến hạnh phúc liên quan đến những niềm vui đơn giản trong đời sống gia đ́nh.
Trong trường hợp cuối, hạnh phúc rộng lớn hơn, như là một trạng thái tồn tục mặc bao thăng trầm và đôi lúc gián đoạn. Nhưng trong trường hợp tắm mát vào ngày nóng, v́ đó là kết quả của sinh hoạt nhằm thỏa măn xúc giác, cho nên cần phải ngắn tạm. Nếu ở trong nước quá lâu, chúng ta bắt đầu cảm thấy lạnh. Thật vậy, hạnh phúc đến từ các sinh hoạt như thế c̣n tùy thuộc vào sự ngắn ngủi của nó. Trong trường hợp trúng số nhiều tiền, vấn đề việc đó có mang đến hạnh phúc lâu dài hoặc chẳng bao lâu th́ sẽ bị vượt qua bởi các vấn đề và khó khăn không thể giải quyết chỉ bằng sự giàu có, điều đó c̣n tùy thuộc vào người trúng số. Tựu trung, ngay dù khi tiền mang đến hạnh phúc cho chúng ta, chỉ nằm trong xu hướng những thứ ǵ tiền có thể mua được: đồ đạc vật chất và kinh nghiệm giác quan. Khi nào các sở hữu hiện tại c̣n dính dấp, ta phải nh́n nhận chúng thường tạo ra ít nhiều khó khăn trong cuộc đời. Chiếc xe bị hỏng, tiền của bị mất, các đồ đạc quư giá bị trộm, nhà cửa bị cháy. Hoặc dĩ như vậy, hoặc dĩ chúng ta đau khổ v́ tiếc nuối trước các việc đă xảy ra.
Nếu chưa phải là trường hợp quá rơ rệt - nếu thật ra các hành động và hoàn cảnh không chứa đựng bên trong hạt giống khổ đau - th́ khi chúng ta càng nhẹ nhàng, hạnh phúc càng dễ đến hơn; ngược lại sự đau đớn càng gia tăng thêm nếu chúng ta càng chú trọng hay chịu đựng nguyên do của nỗi đau. Nhưng đó không phải là trường hợp. Thật vậy, trong khi thỉnh thoảng chúng ta có thể cảm thấy như đă t́m ra hạnh phúc hoàn hảo loại đó, th́ sự hoàn hảo đó lại trở thành mong manh như giọt sương trên lá, chiếu sáng chỉ một thời khắc ngắn ngủi, rồi tan biến mất.
Điều này giải thích tại sao đặt quá nhiều hy vọng vào phát triển vật chất là một sai lầm. Các vấn đề không thể được vật chất hóa như thế. Trong đó có một giả định tiềm ẩn rằng, sự toàn măn không thể đến chỉ bằng sự thỏa măn các giác quan. Không giống như thú vật chỉ đ̣i hỏi hạnh phúc hạn chế trong sự tồn sinh và đáp ứng tức thời của nhu cầu giác quan, loài người có khả năng kinh nghiệm hạnh phúc ở tŕnh độ sâu xa hơn, và khi đạt đến, có khả năng vượt qua các kinh nghiệm trái ngược. Lấy trường hợp một người lính ra chiến trường. Anh ta bị thương, nhưng mặt trận được chiến thắng. Kinh nghiệm thỏa măn v́ chiến thắng sẽ khiến cho kinh nghiệm đau đớn v́ thương tích của anh cảm nhận ít hơn của một người lính phía thua trận chịu cùng một vết thương.
Khả năng con người kinh nghiệm các tŕnh độ sâu xa khác nhau của hạnh phúc c̣n giải thích tại sao có những thứ như âm nhạc hay nghệ thuật tạo được mức độ hạnh phúc và thỏa măn lớn hơn cả việc chiếm hữu được các thứ vật chất. Tuy nhiên, mặc dù các kinh nghiệm mỹ quan là nguồn hạnh phúc, chúng vẫn chứa yếu tố giác quan mạnh mẽ. Âm nhạc tùy thuộc vào tai, nghệ thuật vào mắt, khiêu vũ vào thân. Cũng thế, sự thỏa măn đạt từ việc làm hay nghề nghiệp, thường được đạt đến qua các giác quan. Tự riêng chúng, chúng không thể mang đến thứ hạnh phúc mà ta mơ ước.
Bây giờ, chúng ta có thể lập luận rằng, sự phân biệt giữa hạnh phúc tạm thời cùng dài lâu, hạnh phúc phù du và chân thật là điều tốt; nhưng thứ hạnh phúc duy nhất có ư nghĩa đáng nói khi con người sắp chết khát chỉ là gặp được nước. Điều đó không có ǵ để bàn căi. Khi đụng vấn đề sống chết, tự nhiên nhu cầu trở nên quá cấp bách đến độ hầu hết khả năng của chúng ta đều nhắm vào việc trọn vẹn cho chúng. Lại nữa, v́ sự khẩn thiết phải sanh tồn đến từ nhu cầu vật lư, tiếp theo sau sẽ là sự thỏa măn của thân xác hạn định không thay đổi trong những ǵ các giác quan có thể cung ứng. Nhưng v́ thế mà kết luận rằng ta phải t́m cách đáp ứng ngay các giác quan trong mọi trường hợp là điều khó thể xác nhận. Thật vậy, nếu nghĩ kỹ hơn, chúng ta sẽ thấy sự kích thích ngắn ngủi kinh nghiệm được qua sự làm lắng dịu thúc dục của giác quan không khác mấy với điều mà một người nghiện thuốc cảm thấy khi phải đáp ứng thói quen. Sự giải tỏa tạm thời tiếp theo sau chỉ là một sự đ̣i hỏi gia tăng. Và nếu ta chỉ nghĩ đến việc làm thỏa măn các khát vọng cảm giác, kết quả sẽ cùng đường lối với sự dùng thuốc, cuối cùng chỉ mang đến tác hại. Điều này không có nghĩa sự thích thú ta có được trong vài sinh hoạt là điều sai lầm. Nhưng phải nh́n nhận không thể hy vọng làm thỏa măn được các giác quan một cách thường trực. Chẳng hạn như, hạnh phúc t́m thấy từ việc ăn được một bữa ngon chỉ có thể tồn tại cho đến lần sau khi ta lại đói. Như một tác giả Ấn độ thời cổ nhận xét: Nuông chiều các giác quan và uống nước muối cũng giống nhau: khi càng đưa vào nhiều, th́ ham muốn và khát khao càng gia tăng.
Thật thế, chúng ta thấy một số lớn của điều mà ta gọi là đau khổ nội tại có thể đến từ khuynh hướng thúc đẩy t́m hạnh phúc. Chúng ta không hề ngừng lại để quán xét sự phức tạp của một t́nh trạng xảy ra. Khuynh hướng của ta là vội vă chạy vào và làm bất cứ điều ǵ hứa hẹn như con đường ngắn nhất để thỏa măn. Nhưng làm vậy, thông thường ta chỉ đánh mất đi cơ hội đạt đến một mức độ trọn vẹn cao hơn. Điều đó thật có vẻ kỳ lạ. Thường th́ ta không chịu cho con ḿnh làm bất cứ điều ǵ chúng muốn. Ta nhận biết nếu cho chúng tự do, chúng sẽ bỏ th́ giờ chơi đùa hơn là học hành. Thay vào đó, ta bắt chúng hy sinh thích thú tức thời của việc chơi đùa và ép chúng vào học. Sách lược này khá kéo dài. Và trong khi khiến chúng bớt vui, lại tạo ra một căn bản vững chắc cho tương lai chúng. Trong khi đó chúng ta, như là người lớn, lại thường quên đi nguyên tắc này. Chúng ta bỏ quên sự kiện, chẳng hạn như, một người phối ngẫu dùng hết thời gian vào việc thỏa măn các thích thú riêng tư, th́ chắc chắn người kia sẽ đau khổ. Và khi chuyện đó xảy ra, điều không thể tránh là hôn nhân trở nên ngày càng khó chịu đựng hơn. Tương tự, chúng ta thất bại trong việc thừa nhận khi cha mẹ chỉ chú trọng lẫn nhau và lơ là con cái, điều đó chắc chắn sẽ mang đến hậu quả tiêu cực.
Khi chúng ta hành động cho thỏa măn nhu cầu tức thời mà không lưu ư đến ích lợi của tha nhân, sẽ làm tổn hại khả tánh của thứ hạnh phúc lâu dài. Thử nghĩ nếu chúng ta sống trong một khu xóm với khoảng mười gia đ́nh và chưa hề nghĩ đến sự an sinh của họ, tức là tự tước đoạt lấy cơ hội hưởng thụ các lợi lạc từ cộng đồng đó. Mặt khác, nếu chúng ta cố thân thiện và lưu ư đến an sinh của họ, sẽ tạo cơ hội cho chính hạnh phúc của ḿnh và của cả họ. Hoặc là, thử tưởng tượng một thời điểm nào đó ta gặp gỡ một người mới. Có thể cùng ăn chung với nhau. Điều đó khiến ta mất một ít tiền. Nhưng kết quả là có hy vọng tạo lập một mối liên hệ sẽ mang nhiều lợi ích trong nhiều năm sắp đến. Ngược lại, nếu gặp người nào đó mà lại thấy có cơ hội để lừa đảo họ, và ta làm như thế, mặc dù có thể kiếm được một số tiền tức khắc, nhưng hầu như đă hoàn toàn đánh mất khả năng hưởng lợi lâu dài trong sự giao hảo với họ.
Bây giờ thử quán sát bản chất của hạnh phúc chân thật. Ở đây kinh nghiệm cá nhân của tôi có thể dùng để phác lên trạng thái tôi muốn nói đến. Như là một tăng sĩ Phật giáo, tôi được huấn luyện về thật hành, triết lư và nguyên tắc của Phật giáo. Nhưng tôi không được nhận một loại giáo dục thực tiễn nào hầu đối phó cùng các yêu cầu của đời sống hiện đại. Trong cuộc đời tôi, tôi từng phải giải quyết vô số trách nhiệm và khó khăn lớn lao. Năm mười sáu tuổi, tôi mất tự do khi Tây tạng bị xâm chiếm. Năm hai mươi bốn tuổi, tôi mất cả quốc gia khi phải đi lưu vong. Bốn mươi năm qua tôi sống tỵ nạn trên nước ngoài, mặc dù đó là ngôi nhà của tâm linh tôi. Qua thời gian đó, tôi cố gắng phục vụ cho các đồng bào tỵ nạn, và cố nới rộng khả dĩ đến các đồng bào Tây tạng c̣n ở quê nhà. Đồng thời, quê nhà tôi c̣n phải chịu các sự tàn phá và đau khổ khủng khiếp. Tôi chẳng những bị mất mẹ và quyến thuộc, mà cả các bằng hữu. Đối với tất cả những chuyện đó, dù đương nhiên tôi phải buồn mỗi khi nghĩ đến, nhưng nhờ căn bản thanh tịnh được đào luyện, cho nên hầu như tôi thường an tĩnh và hài ḷng. Ngay khi các khó khăn nhất khởi dậy, tôi cũng không bị chúng làm xao động. Tôi không ngần ngại nói rằng tôi hạnh phúc.
Theo kinh nghiệm của tôi, đặc điểm chính yếu của hạnh phúc chân thật là an b́nh: an b́nh nội tại. Không phải tôi muốn nói đến một thứ cảm giác "lâng lâng" nào đó. Cũng không phải là một thứ thiếu vắng cảm giác. Trái lại, thứ an b́nh tôi mô tả bắt nguồn từ sự quan tâm đến người khác, và hàm xúc một mức độ cao về cảm tính, mặc dù tôi không thể tự cho là đă thành công khá xa trong việc đó. Hơn nữa, tôi đóng góp cảm thức an b́nh của ḿnh vào nỗ lực phát triển mối quan ngại đến tha nhân.
Sự kiện về an b́nh nội tại là đặc điểm chủ yếu của hạnh phúc, giải thích sự nghịch lư mà ai ai trong chúng ta đều có thể nghĩ đến, của những người vẫn bất măn mặc dù có đầy đủ các thứ tiện nghi vật chất, và những người vẫn thấy hạnh phúc dù đang sống trong t́nh trạng cực kỳ khó khăn. Lấy thí dụ của tám mươi ngàn người Tây tạng trong những tháng đầu tiên sau khi theo tôi lưu vong, đă bỏ nước để đi đến tạm trú nơi một ngôi đền do chính quyền Ấn độ tặng dữ. T́nh trạng của họ lúc bấy giờ khó khăn tột điểm. Thực phẩm thiếu thốn và thuốc men c̣n thiếu thốn hơn. Trại tỵ nạn không tiện nghi ǵ hơn lều vải. Hầu hết mọi người đều không c̣n của cải ǵ hơn là quần áo mặc trên thân khi ra khỏi nhà. Họ mặc loại áo chubas (áo truyền thống của Tây tạng) dày nặng thích hợp cho mùa đông khắc nghiệt, trong khi đó thứ họ thật sự cần đến ở Ấn độ là loại vải mỏng nhẹ. Và c̣n các chứng bệnh khủng khiếp chưa từng được biết ở Tây tạng. Thế mà, qua bao nhiêu khổ nhọc đó, ngày nay các người sống sót kia biểu hiện rất ít dấu vết chấn thương. Ngay cả lúc đó, rất ít người bị mất ḷng tin. Càng ít người bị rơi vào cảm nghĩ buồn phiền và tuyệt vọng. Tôi c̣n có thể nói, một khi đả kích ban đầu đă vượt qua, th́ phần đông đều tỏ ra khá lạc quan và, thật vậy, họ hạnh phúc.
Chỉ dấu ở đây là nếu chúng ta có thể phát triển được phẩm chất an b́nh nội tại, th́ trước bất cứ khó khăn nào ta gặp trong đời sống, cảm thức căn bản về an sinh vẫn không bị hư hao. Điều tiếp theo là mặc dù không phủ nhận tầm quan trọng của các yếu tố bên ngoài mang lại, thật nhầm lẫn nếu giả thiết rằng chúng có thể khiến ta hoàn toàn hạnh phúc.
Đương nhiên sự cấu tạo của chúng ta, sự dưỡng dục, và hoàn cảnh tất cả đều đóng góp vào kinh nghiệm hạnh phúc. Và tất cả chúng ta đều có thể đồng ư là thiếu thốn một số điều nào đó có thể khiến sự đạt đến khó khăn hơn. V́ vậy, hăy thử quán xét các điều này. Sức khỏe, bằng hữu, tự do, và một mức độ thịnh vượng nào đó có thể quư báu và ích lợi. Sức khỏe tốt tự nó nói lên đầy đủ. Chúng ta ai cũng mong muốn nó. Tương tự, chúng ta ai cũng cần và muốn bạn bè, cho dù hoàn cảnh nào hoặc thành công ra sao. Tôi vốn ưa thích đồng hồ, nhưng mặc dù rất thích chiếc đồng hồ tay thường mang, nó không bao giờ cho tôi một thứ t́nh cảm nào. Để đạt được thứ thỏa măn của t́nh thương, chúng ta cần bạn bè có thể đáp lại thứ t́nh cảm đó. Dĩ nhiên, có nhiều hạng bạn bè khác nhau. Có những người chỉ là bạn của địa vị, tiền tài và danh vọng, chứ không phải là bạn của người có các thứ đó. Nhưng tôi muốn nói đến các người bạn sẵn sàng giúp đỡ chúng ta khi gặp một trạng huống khó khăn ở đời, chứ không phải những người có căn bản liên hệ giả tạm.
Tự do, trên ư nghĩa thứ tự do theo đuổi hạnh phúc và giữ được cùng tŕnh bày được các quan điểm cá nhân, cũng góp phần vào ư nghĩa an b́nh nội tại của chúng ta. Trong các xă hội không cho phép tự do, chúng ta t́m thấy các tên mật vụ cứ ŕnh rập đời sống trong các cộng đồng, ngay cả trong gia đ́nh. Hậu quả khó tránh là người ta bắt đầu mất niềm tin vào nhau. Họ trở nên đa nghi và ngờ vực động cơ của kẻ khác. Một khi cảm thức tin cậy căn bản đă bị hủy diệt, làm sao mong mỏi họ được hạnh phúc?
Thịnh vượng cũng thế - không quá nhiều trong ư nghĩa là có thật nhiều tài sản vật chất mà đúng hơn trên ư nghĩa đời sống tinh thần và t́nh cảm - sẽ đóng góp một phần có ư nghĩa vào an b́nh nội tại. Ở đây, chúng ta có thể lại nghĩ đến thí dụ của các người tỵ nạn Tây tạng vẫn cảm thấy hanh thông mặc dù họ thiếu thốn vật chất.
Thật vậy, mỗi yếu tố trên đóng một phần quan trọng nhằm xây dựng một ư nghĩa về sự an sinh cá nhân. Lại nữa, nếu thiếu một cảm giác an b́nh nội tại và an toàn, th́ chúng cũng không có hiệu lực. Tại sao? Bởi v́, như chúng ta đă thấy, sở hữu là một nguồn lo khổ. Việc làm của chúng ta cũng thế nếu c̣n cảm thấy lo sợ sẽ mất chúng. Ngay cả bạn hữu và thân thuộc cũng là nguồn phiền năo. Họ có thể bệnh hoạn và khiến chúng ta phải nghĩ đến trong khi đang c̣n phải bận rộn với nhiều việc quan trọng. Họ có thể khó chịu hoặc lừa đảo chúng ta. Tương tự, thân thể chúng ta, dù lành mạnh và đẹp đẽ trong hiện tại, sẽ dần dà đi đến lúc già nua. Cũng không bao giờ chúng ta tránh khỏi bệnh hoạn và đau đớn. Do đó không có hy vọng ǵ đạt đến một hạnh phúc dài lâu nếu thiếu an b́nh nội tại.
Như thế, ở đâu mà t́m ra an b́nh nội tại? Không có câu trả lời độc nhất. Nhưng có một điều rất chắc chắn. Không có yếu tố ngoại lai nào có thể tạo ra nó. Vô ích thôi nếu yêu cầu một y sĩ tạo cho ḿnh. Điều tốt nhất y sĩ có thể làm là cho chúng ta một liều thuốc an thần hoặc một viên thuốc ngủ. Tương tự, không có máy móc hoặc máy điện toán nào, dù cho tinh khôn và đa năng đến đâu, lại có thể trao cho chúng ta thứ phẩm chất trọng yếu đó. Theo tôi, phát triển an b́nh nội tại - thứ hạnh phúc có ư nghĩa và dài lâu tùy thuộc vào đó - chẳng khác nào như bất cứ nhiệm vụ nào khác trong cuộc đời: ta phải phân định các nhân duyên và điều kiện của nó, rồi tinh tấn vun bồi chúng. Điều này đưa đến một khuynh hướng nhị phân. Một diện, phải canh pḥng sự phá rối của các yếu tố nhiễu loạn. Diện kia, cần phải vun bồi các yếu tố có thể dẫn dắt an b́nh vào.
Khi các điều kiện của an b́nh nội tại c̣n được quan tâm đến, một trong những điều quan trọng nhất là thái độ nền tảng của chúng ta. Tôi xin giải thích điều đó bằng cách đưa ra một thí dụ cá nhân khác. Mặc dù t́nh trạng thanh tịnh thường trực hiện nay, trước kia tôi là người khá nóng tánh và dễ mất nhẫn nại, đôi khi c̣n đi đến chỗ nổi giận. Ngay cả hiện nay, đôi khi tôi cũng mất đi sự điềm đạm của ḿnh. Khi điều đó xảy ra, một chút phiền năo cũng làm mất đi sự thăng bằng và quấy rối tôi. Thí dụ như, tôi có thể thức dậy vào sáng sớm và cảm thấy chao động chẳng rơ v́ sao. Trong trạng thái này, tôi thấy ngay dù các điều b́nh thường khiến tôi thích thú cũng có thể trở thành khó chịu. Chỉ cần nh́n đồng hồ là tôi cảm thấy phiền toái. Tôi thấy nó không là ǵ khác hơn một nguồn ràng buộc, và qua nó, một sự phiền năo. Nhưng một ngày khác, tôi thức dậy và thấy nó như một vật ǵ đẹp đẽ, thật tinh xảo và vi tế. Dĩ nhiên, đó cũng chỉ là cùng một chiếc đồng hồ. Cái ǵ đă thay đổi? Phải chăng cảm xúc cáu kỉnh ngày này và hài ḷng ngày kế của tôi chỉ thuần túy là kết quả của một sự t́nh cờ? Hoặc có một cơ năng thần kinh nào đó mà tôi không thể kiểm soát được hoàn toàn? Mặc dù dĩ nhiên thể chất có thể có điều ǵ trong đó, nhưng yếu tố quản trị chính là thái độ tinh thần của tôi. Thái độ cơ bản - cách thức ta liên hệ cùng các hoàn cảnh bên ngoài - do đó phải là điều đáng đem ra thảo luận trước tiên trong sự khai triển an b́nh nội tại. Trong hạn định đó, vị thiền sư Ấn độ nổi tiếng Shantideva có lần quán sát rằng, trong khi chúng ta không có hy vọng t́m đủ da để phủ trùm quả đất hầu tránh khỏi bị đạp gai, th́ thật ra cũng không cần thiết. Rồi ông tiếp, chỉ cần đủ da để che bàn chân của chính ḿnh là đủ. Nói cách khác, trong khi chúng ta không thể thay đổi thường xuyên t́nh trạng bên ngoài cho phù hợp với ḿnh, th́ chỉ cần thay đổi thái độ là đủ.
Một nguồn chủ yếu khác cho an b́nh nội tại, từ đó phát xuất hạnh phúc chân thật, đương nhiên là các hành động ta làm trong khi theo đuổi hạnh phúc. Chúng ta có thể xếp loại các hành có sự đóng góp tích cực, các hành có ảnh hưởng trung ḥa, và các hành có ảnh hưởng tiêu cực. Khi quán xét sự khác biệt giữa các hành có thể tạo thành một hạnh phúc lâu dài khác biệt với các hành chỉ tạo sự thỏa măn ngắn ngủi của cảm giác dễ chịu, ta thấy trong trường hợp sau, các sinh hoạt tự chúng không có giá trị tích cực. Chúng ta có một ham muốn về một thứ ǵ ngọt dịu, chẳng hạn, hoặc vài món quần áo thời trang, hoặc kinh nghiệm về một thứ ǵ mới lạ. Chúng ta không thật sự cần đến nó. Chúng ta chỉ muốn vật đó hoặc cảm giác hoặc kinh nghiệm đó, và làm sao cho thỏa măn sự ham muốn của ḿnh mà không cần suy nghĩ nhiều. Tôi không phải đề thiết rằng trong đó nhất thiết có một thứ ǵ sai trái. Một sự thèm khát một thứ ǵ cụ thể là thành phần của bản chất con người: chúng ta muốn nh́n, muốn sờ, muốn chiếm. Nhưng, như tôi đă đề nghị ở trên, điều quan yếu là chúng ta phải nhận thấy rằng, khi ta muốn vật ǵ không có một lư do thật sự nào ngoài sự vui thú chúng mang lại, cuối cùng chúng có thể mang đến nhiều phiền toái hơn cho ta. Hơn nữa, chúng ta nhận thấy, giống như vậy, các thứ hạnh phúc tưởng lệ các đ̣i hỏi cảm giác này mang đến, thật ra cũng chỉ là tạm bợ.
Chúng ta c̣n phải nh́n nhận rằng, chính sự thiếu quan tâm đến hậu quả nằm bên dưới các hành động cực đoan, như làm đau kẻ khác, thậm chí giết chóc - các điều này chỉ làm thỏa măn nhất thời dục vọng của kẻ làm - mặc dù các dục vọng này vô cùng tiêu cực. Lại nữa, trong lănh vực sinh hoạt kinh tế, sự theo đuổi tài lợi mà không cân nhắc mọi hậu quả khả dĩ tiêu cực chắc chắn có thể mang đến một cảm giác vui mừng khi thành công. Nhưng cuối cùng lại có sự đau khổ: môi trường bị ô nhiễm, các phương pháp thiếu thận trọng khiến cho kẻ khác bị mất việc, các khí giới sản xuất tạo chết chóc và thương tích.
C̣n về các sinh hoạt có thể dẫn đến một cảm thức an b́nh và hạnh phúc dài lâu, thử quán xét chuyện ǵ xảy ra khi chúng ta làm một việc được tin tưởng có giá trị. Có thể chúng ta thực thi một kế hoạch trồng trọt trên đất hoang, và sau đó, với nhiều nỗ lực, đă mang lại hoa màu. Khi phân tích hoạt động thuộc loại này, sẽ thấy chúng liên hệ đến sự nhận thức thông suốt. Chúng bao gồm sự cân nhắc các dữ kiện khác nhau, kể cả các hậu quả có thể xảy ra cho chính ḿnh và người khác. Trong tiến tŕnh lượng định đó, câu hỏi về đạo đức, về hành động đó có phù hợp luân lư hay không, sẽ tự động đặt ra. Như thế, trong khi động cơ đầu tiên có thể là hư ngụy v́ chỉ muốn đạt đến thứ ǵ đó, chúng ta lư luận rằng mặc dù ta có thể hưởng hạnh phúc cấp thời bằng cách đó, th́ hậu quả dài lâu của cách hành xử như vậy chỉ mang lại phiền phức. Bằng cách đó, ta đă đắn đo từ bỏ một số hành động nào đó v́ ích lợi của người khác. Rồi qua sự thành đạt mục tiêu nhờ nỗ lực và hy sinh; qua sự cân nhắc cả hai loại ích lợi ngắn hạn cho ta với loại ảnh hưởng dài hạn cho hạnh phúc của người, và hy sinh loại đầu cho loại sau; nhờ đó chúng ta đạt đến hạnh phúc có đặc tánh an b́nh và thỏa măn thật sự. Câu trả lời cho sự khó nhọc cũng xác định điều đó. Khi chúng ta đi nghỉ lễ, động cơ là giải trí. Khi đó, nếu v́ lư do thời tiết xấu, mưa gió, sự ham muốn đi ra ngoài chơi bị dồn nén, và hạnh phúc dễ bị hủy diệt. Mặt khác, nếu chúng ta không phải chỉ t́m một sự thỏa măn nhất thời, mà nỗ lực đạt mục tiêu nào đó, th́ các sự đói, mệt, hay khó chịu có thể phải kinh qua không làm phiền ta được. Nói cách khác, vị tha là một thành phần chủ yếu cho các hành động dẫn đến hạnh phúc thật sự.
Có sự khác biệt quan trọng giữa điều mà chúng ta có thể gọi là hành động luân lư và hành động tâm linh. Một hành động luân lư là khi chúng ta tự chế không tác hại đến kinh nghiệm hoặc hy vọng hạnh phúc của tha nhân. Hành động tâm linh có thể mô tả trong hạn định của các đức tánh đă kể trên như t́nh thương, tâm từ bi, nhẫn nại, tha thứ, khiêm cung, bao dung, vân vân vốn hàm chứa một tŕnh độ quan tâm nào đó đến sự an sinh của tha nhân. Chúng ta thấy rằng, các hành động tâm linh có động cơ không phải do ngă lợi hạn hẹp, mà do sự quan tâm đến tha nhân, thật sự mang lợi lạc đến cho ta. Không những thế, chúng c̣n khiến đời sống của ta có ư nghĩa hơn. Ít ra đó là kinh nghiệm của tôi. Nh́n lại đời ḿnh, tôi có thể nói với đầy đủ tự tin rằng, những thứ như văn pḥng của Đạt lai Lạt ma, quyền lực chính trị, ngay cả các sự giàu có vật chất tùy nghi sử dụng, đă không góp phần nhỏ nhoi nào vào trong cảm thức hạnh phúc của tôi, so với thứ hạnh phúc tôi thường cảm thấy trong các trường hợp tôi có thể làm lợi cho tha nhân.
Đề nghị này có thể dùng như sự phân tích được chăng? Có phải hành vi làm do ước vọng giúp đỡ tha nhân là con đường hữu hiệu nhất mang lại hạnh phúc chân thật? Thử quán chiếu như dưới đây. Chúng ta tất cả đều là con người xă hội. Chúng ta đến trong thế giới như là quả từ hành của tha nhân. Chúng ta tồn sanh nơi đây do tùy thuộc vào tha nhân. Dù thích hay không, rất hiếm có những giây phút nào trong đời mà ta không hưởng thụ từ sinh hoạt của người khác. V́ lư do đó, không có ǵ đáng ngạc nhiên khi hầu hết sự hạnh phúc của chúng ta đều đến từ toàn bộ của các liên hệ cùng người khác. Cũng chẳng có ǵ đáng kể nếu niềm vui lớn nhất của chúng ta phải đến khi ta làm theo động cơ là sự quan tâm đến người khác. Nhưng chưa phải hết. Chúng ta thấy không những hành động vị tha chỉ mang lại hạnh phúc, mà c̣n làm giảm bớt kinh nghiệm đau khổ. Ở đây, tôi không đề ra rằng cá nhân hành theo động cơ mưu cầu hạnh phúc cho tha nhân nhất thiết phải ít gặp vận xấu hơn là kẻ không làm. Bệnh, lăo, và tai ương này khác đều tương đồng cho mỗi cá nhân. Nhưng sự đau khổ làm tiêu hao an b́nh nội tại của chúng ta - âu lo, ẩn ức, thất vọng - có thể tiết giảm được. Trong sự quan tâm đến người khác, ta bớt lo lắng đến ḿnh đi. Khi ta bớt lo lắng về ḿnh, kinh nghiệm đau khổ bản thân đỡ căng thẳng.
Điều đó nói lên được ǵ? Thứ nhất, bởi v́ mỗi hành động của chúng ta đều có một tánh cách toàn cầu, một ảnh hưởng khả dĩ đến hạnh phúc của tha nhân; luân lư cần thiết như một phương tiện đảm bảo chúng ta không tác hại tha nhân. Thứ nh́, hạnh phúc chân thật hàm chứa các phẩm chất tâm linh của t́nh thương và tâm từ bi, nhẫn nại, bao dung, tha thứ, khiêm tốn, vân vân. Đó là những điều mang đến hạnh phúc cả cho chúng ta và cho người khác
Sửa lại bởi thienkhoitimvui : 03 January 2005 lúc 1:01pm
|
| Quay trở về đầu |
|
| |
thienkhoitimvui
Hội viên
Đă tham gia: 30 November 2004
Nơi cư ngụ: Vietnam
Hiện giờ: Offline
Bài gửi: 2445
|
| Msg 8 of 20: Đă gửi: 03 January 2005 lúc 1:02pm | Đă lưu IP
|
|
|
CHƯƠNG V: CẢM XÚC TỐI THƯỢNG
Nhân chuyến Âu du gần đây, tôi đến viếng một trại tập trung của Đức quốc xă ở Auschwitz. Dù được nghe và đọc khá nhiều về nơi này, tôi cảm thấy ḿnh hoàn toàn thiếu chuẩn bị cho kinh nghiệm. Phản ứng đầu tiên của tôi khi nh́n thấy các ḷ thiêu mấy trăm ngàn người đó là một sự ghê tởm rúng động. Tôi sững sờ trước sự tính toán thuần lư và tách biệt khỏi cảm xúc của loài người, mà các chứng cớ khủng khiếp đang nằm ngay đó. Rồi, trong viện bảo tàng như thành phần của trung tâm thăm viếng, tôi nh́n thấy một sưu tập giày. Rất nhiều đôi vá víu hoặc nhỏ bé, rơ ràng là thuộc về trẻ con hoặc người nghèo. Điều đó khiến cho tôi thật buồn bă. Có ǵ sái quấy khiến họ có thể làm điều đó, điều tác hại nào? Tôi dừng lại và cầu nguyện - xúc động sâu xa v́ cả các nạn nhân lẫn các kẻ phạm tội bất công này - mong rằng một điều như thế đừng bao giờ tái diễn. Trong sự hiểu biết rằng, bởi v́ chúng ta ai cũng có khả năng hành xử quên ḿnh cho lợi lạc của người khác, cho nên chúng ta ai cũng có khả năng làm kẻ sát nhân hay kẻ hành hạ, tôi nguyện không bao giờ trong bất cứ hoàn cảnh nào lại đóng góp vào một tai ương như thế.
Những biến cố như đă diễn ra tại Auschwitz nhắc nhở mạnh mẽ đến điều ǵ có thể xảy ra khi các cá nhân - hoặc nới rộng, các xă hội - mất đi sự tiếp xúc cùng cảm giác cơ bản của con người. Nhưng mặc dù cần có luật lệ và nghị định quốc tế sẵn sàng pḥng vệ ngăn chống tai ách loại đó, chúng ta vẫn thấy các bạo ngược cứ tiếp tục diễn ra. Hữu hiệu và quan trọng hơn cả luật lệ chính là sự tôn trọng của chúng ta dành cho cảm xúc của tha nhân ở tŕnh độ đơn thuần của loài người.
Tuy nhiên, khi tôi nói đến cảm xúc cơ bản của loài người, không những tôi chỉ nghĩ về một điều ǵ nhất thời và mơ hồ, mà muốn nêu lên thứ khả năng khiến chúng ta ai cũng có thiện cảm lẫn nhau, từ ngữ Tây tạng gọi là shen dug ngal wa la mi so pa. Dịch từng chữ, nghĩa là "không thể chịu đựng khi nh́n thấy sự đau khổ của một người khác." Với thứ đó, chúng ta có thể chia sẻ, hoặc đi vào trong nỗi đau của người khác ở một mức độ nào, đó là một trong các đặc tánh có ư nghĩa nhất của chúng ta. Nó khiến ta phải giật ḿnh khi vừa nghe tiếng kêu cứu, bật dậy khi nh́n thấy nguy hiểm cho người khác, và đau ḷng khi nh́n thấy người khác khổ đau. Và nó bắt buộc chúng ta phải nhắm mắt cảm xúc, cho dù muốn làm ngơ trước sự khốn khổ của người khác.
Ở đây, h́nh dung quư vị đang đi một ḿnh trên đường, không lưu ư đến một người già đi phía trước. Th́nh ĺnh, người đó trượt chân và ngă xuống. Quư vị sẽ làm ǵ? Tôi đoan chắc là phần đông các độc giả sẽ đến xem có thể giúp ǵ được chăng. Hẳn không phải tất cả. Nhưng trong khi nh́n nhận là không phải ai cũng đến giúp đỡ cho người gặp cảnh khốn khổ, tôi không ngụ ư một số ít c̣n lại đó lại thiếu vắng hoàn toàn khả năng thiện cảm, điều mà tôi đề khởi là có tánh phổ quát toàn cầu. Ngay trong trường hợp những người không đến giúp, chắc chắn họ cũng có cùng thứ t́nh cảm quan tâm, cho dù rất mơ hồ, đă thúc đẩy đa số đến đề nghị giúp đỡ. Rất có thể tưởng tượng ra những người, sau nhiều năm chịu đựng chiến tranh, không c̣n cảm động khi nh́n thấy người khác đau khổ. Điều này cũng đúng đối với những người sống trong một bầu không khí bạo lực và vô t́nh đối với kẻ khác. Nhưng không thể chứng minh khả năng thiện cảm không c̣n hiện hữu trong ḷng họ. Tất cả chúng ta, ngoại trừ một số rất ít những người quá rối loạn, đều thích thể hiện ḷng tốt, điều đó cho thấy dù trở thành cứng rắn đến đâu v́ hoàn cảnh, khả năng thiện cảm vẫn tồn tại.
Đặc tánh ưa thích sự quan tâm của người khác là phản ánh của khả năng "không thể chịu đựng khi nh́n thấy sự đau khổ của một người khác" nói trên. Tôi nói điều đó v́ cùng với khả năng tự nhiên có thiện cảm cùng người khác, chúng ta c̣n có một nhu cầu cần ḷng tốt của người khác, chạy dài như một sợi chỉ xuyên qua suốt trọn đời. Điều đó rất hiển hiện khi ta c̣n bé và khi ta về già. Nhưng chỉ khi ta ngă bệnh mới được nhắc nhớ sự kiện được yêu thương và chăm sóc thật quan trọng làm sao, cho dù trong lúc đang thành tựu nhất. Mặc dù nó có vẻ như một đức tánh có thể thực thi mà không cần đến thiện cảm, nhưng trên thực tế, một cuộc đời thiếu vắng chất liệu quư báu này hẳn là đời khốn nạn. Chẳng phải sự trùng hợp khi đời sống của đa số các kẻ phạm tội hung ác nhất đều cô đơn và thiếu t́nh thương.
Chúng ta thấy sự ưa thích ḷng tử tế biểu hiện qua phản ứng tự nhiên của ta trước nụ cười. Đối với tôi, khả năng cười của loài người là một trong các đặc tánh đẹp đẽ nhất. Đó là điều mà thú vật không thể làm được. Chó, hoặc cả cá ong hay cá heo, những con thú thông minh nhất có nhiều ưu điểm giống loài người, cũng không thể cười như chúng ta. Cá nhân tôi, tôi cảm thấy hơi là lạ khi tôi cười với người nào mà họ vẫn nghiêm trang và không đáp lại. Mặt khác, tâm tôi rất hoan hỉ khi họ đáp ứng. Ngay trong các trường hợp đối với một người không có dính dáng ǵ đến tôi, khi họ cười cùng tôi, tôi cũng cảm động. Nhưng tại sao? Câu trả lời chắc chắn là nụ cười chân thật đó đụng đến một thứ ǵ nền tảng trong ḷng chúng ta: sự tự nhiên ưa thích ḷng tử tế hảo tâm.
Mặc dù có một thành phần đưa ư kiến đề nghị rằng bản chất con người trên căn bản vốn bạo động và cạnh tranh; nhăn quan của cá nhân tôi là sự ưa thích thiện cảm và t́nh thương của chúng ta quá sâu xa đến mức có thể đă khởi sự ngay trước khi ta chào đời. Thật vậy, theo một số khoa học gia bằng hữu của tôi, có chứng cớ vững chắc cho thấy trạng thái tinh thần và cảm xúc của người mẹ ảnh hưởng lớn đến sự an sinh của thai nhi; và rất có lợi cho đứa bé nếu bà giữ được một trạng thái tâm ấm áp nhẹ nhàng. Một bà mẹ hạnh phúc có mang một đứa con hạnh phúc. Mặt khác, sự dồn nén và giận dữ rất tai hại cho sự phát triển lành mạnh của đứa bé. Tương tự, trong các tuần đầu tiên sau khi sanh, ấm cúng và yêu thương tiếp tục đóng vai tṛ quan trọng tối thượng trong sự phát triển vật lư của đứa bé. Ở thời kỳ này, năo bộ phát triển rất nhanh, một sinh hoạt mà các bác sĩ tin tưởng là phần nào có sự tham gia của sự sờ chạm của bà mẹ hay cô đỡ. Điều này cho thấy mặc dù đứa bé không thể biết hoặc không cần biết ai là ai, nhưng nó có một sự cần thiết vật lư rơ rệt vào thiện cảm. Có thể điều đó cũng giải thích tại sao ngay đến các cá nhân ră rời, bất ổn, và cuồng loạn nhất cũng phản ứng tích cực trước hảo cảm và sự chăm sóc của người khác. Khi c̣n sơ sanh, hẳn họ cũng được một người nào đó chăm nuôi. Nếu một đứa bé bị bỏ rơi trong giai đoạn nghiêm trọng nhất đó, chắc là nó khó sanh tồn.
Cũng may trường hợp đó rất hiếm hoi. Hầu như không phân biệt ai, hành động đầu tiên của bà mẹ là nuôi con bú sữa - một hành động biểu tượng cho t́nh thương yêu vô điều kiện. T́nh thương của bà ở đây hoàn toàn chân thật và không toan tính: bà không chờ đợi thứ ǵ đáp trả. Trong khi đứa bé, bị thu hút t́m đến bầu sữa mẹ một cách tự nhiên. Tại sao? Dĩ nhiên chúng ta có thể nói đó là bản năng sanh tồn. Nhưng thêm vào đó, tôi nghĩ rất hữu lư khi đặt một mức độ t́nh cảm nào đó của đứa hài nhi dành cho người mẹ. Nếu nó cảm thấy không ưa thích, chắc chắn nó sẽ không mút sữa. Và nếu người mẹ cảm thấy không ưa thích, ḍng sữa của bà khó tuôn chảy tự do. Điều chúng ta thấy chính là một liên hệ đặt nền tảng trên t́nh yêu thương và âu yếm hỗ tương, gần như hoàn toàn tự khởi. Nó không cần được học hỏi từ người khác, không tôn giáo nào đ̣i hỏi, không luật lệ nào áp đặt, không trường sở nào giáo dục. Nó khởi dậy một cách hoàn toàn tự nhiên.
Sự chăm sóc theo bản năng của mẹ dành cho con - được đa số các loài thú cùng chia sẻ - rất hệ trọng, v́ nó đề khởi rằng, theo cùng với sự cần t́nh thương cơ bản của đứa bé để sanh tồn, có sự hiện hữu của một khả năng nội tại của người mẹ để trao tặng t́nh yêu thương. Thứ t́nh cảm đó quá mạnh đến độ hầu như chúng ta có thể giả thiết một yếu tố sanh lư nào đó đang làm việc. Dĩ nhiên có thể lư luận rằng t́nh yêu hỗ tương đó không có ǵ khác hơn là một cơ năng sanh tồn. Cũng có thể đúng vậy. Nhưng điều đó không phủ nhận sự hiện hữu của nó. Cũng không thể làm tiêu hao sự xác tín của tôi rằng, nhu cầu và khả năng thương yêu đề khởi chúng ta vốn có bản chất thiên nhiên biết yêu thương.
Nếu điều đó c̣n có vẻ chưa chắc, thử quán xét đến phản ứng tự nhiên của chúng ta trước ḷng tử tế và sự bạo hành. Đa số chúng ta thấy bạo hành là điều đáng lánh sợ. Ngược lại, khi được cho thấy ḷng tử tế, chúng ta phản ứng bằng nhiều tin tưởng hơn. Tương tự, quán xét giữa an b́nh - là điều xem như quả của t́nh thương - và sức khỏe tốt. Theo sự hiểu biết của tôi, thể chất của chúng ta thích hợp với sự an b́nh và yên tĩnh hơn là bạo hành và công kích. Chúng ta đều biết căng thẳng và lo âu có thể đưa đến bệnh áp huyết cao và các triệu chứng tiêu cực khác. Trong hệ thống y khoa Tây tạng, các rối loạn tinh thần và xúc cảm được xem như nguyên nhân đưa đến nhiều bệnh chứng thể chất, kể cả ung thư. Hơn nữa, an b́nh, yên tĩnh, và các sự quan tâm khác là điều cần thiết để điều dưỡng khỏi bệnh. Chúng ta c̣n có thể nhận diện ra một vọng cầu cơ bản được an b́nh. Tại sao? V́ an b́nh nói lên sự sống và phát triển, trong khi bạo động chỉ nói lên khốn khổ và cái chết. Đó là lư do tại sao ư tưởng về Tịnh Độ, về Thiên Đàng lại thu hút chúng ta. Nếu có một chỗ nào mô tả như là một nơi của loạn lạc và tranh chấp không dứt, hẳn chúng ta chọn ở lại thế giới này cho xong.
Cần lưu ư đến cách chúng ta phản ứng trước hiện tượng thiên nhiên của đời sống. Khi mùa xuân đến sau mùa đông, ngày trở thành dài hơn, có nhiều ánh mặt trời, cây cỏ xanh tươi vươn lên: tự nhiên tinh thần chúng ta cũng phấn khởi hơn. Mặt khác, khi mùa đông đến cận kề, lá rơi từng chiếc từng chiếc, hầu hết cây cỏ chung quanh trở thành như chết đi. Tự nhiên chúng ta cảm thấy ḷng hơi chùng xuống vào thời gian đó trong năm. Chỉ dấu này cho thấy chắc hản bản chất của ta ưa thích sự sống hơn cái chết, phát triển hơn hoại diệt, xây dựng hơn phá hoại.
Hăy quan sát thái độ của trẻ con. Chúng ta có thể thấy chúng có đặc tánh tự nhiên của con người, trước khi bị che phủ bằng các ư niệm học hỏi. Chúng ta thấy các trẻ sơ sanh thật bé thường không khác nhau mấy. Chúng nấn níu vào tầm quan trọng của nụ cười nơi người khác trước mặt chúng hơn bất cứ thứ ǵ. Ngay khi vừa bắt đầu lớn lên, chúng cũng không để ư đến sắc dân, quốc tịch, tôn giáo hoặc bối cảnh gia đ́nh ǵ cả. Khi gặp gỡ các trẻ khác, chúng không bao giờ bàn căi về các vấn đề đó. Chúng lập tức khởi đầu công tác chơi đùa vốn hệ trọng hơn. Đó cũng không phải là vấn đề t́nh cảm. Tôi thấy thực tế này khi đến viếng một trong các làng trẻ em tại Âu châu, nơi nhiều trẻ em Tây tạng được học từ đầu thập niên 1960. Các làng này được thiết lập để chăm sóc cho trẻ em mồ côi đến từ những quốc gia đang giao chiến với nhau. Điều làm cho người ta rất ngạc nhiên là, mặc dù bối cảnh khác biệt, khi các trẻ em này được đặt cận kề, chúng sống rất ḥa hợp cùng nhau.
Bây giờ, có thể phản đối là trong khi con người có thể cùng chia sẻ khả năng hảo tâm-thương yêu, nhưng một bản chất khó tránh là xu hướng chỉ dành riêng điều đó cho những người thân nhất cạnh ḿnh. Chúng ta thiên vị cùng gia đ́nh và thân hữu. T́nh cảm dành cho những ai ngoài cái ṿng đó tùy thuộc nhiều vào trường hợp cá nhân: người cảm thấy bị đe dọa tất không thể có nhiều thiện chí đối với kẻ đe dọa họ. Tất cả điều đó khá đúng thật. Tôi không phủ nhận là dù có khả năng cảm xúc quan tâm đến đồng loại, nhưng khi sự sanh tồn của chúng ta bị đe dọa, hiếm khi khả năng đó vượt trên bản năng tự bảo toàn. Tuy thế vẫn không có nghĩa là khả năng đó không c̣n nữa, tiềm chất đă mất hẳn sự tồn tại. Ngay cả các chiến sĩ sau trận đánh vẫn thường giúp đỡ kẻ thù thu nhặt người chết và bị thương.
Trong tất cả mọi điều đă nói về bản chất cơ bản, tôi không ngụ ư tin tưởng không hề có các diện tiêu cực. Nơi nào có ư thức, th́ hận thù, vô minh, và bạo lực cũng khởi dậy một cách tự nhiên. Đó là tại sao, cho dù bản chất vốn đặt nền tảng trên ḷng tốt và tâm từ ái, chúng ta ai cũng có thể hận thù và ghen ghét. Đó là lư do khiến ta phải tranh đấu để cải thiện đức hạnh của ḿnh. Điều đó giải thích tại sao có người lớn lên trong một môi trường hoàn toàn không bạo lực lại trở thành tay đồ tể ghê tởm nhất. Liên hệ đến điều này, tôi nhớ lại chuyến viếng thăm vài năm trước đây tại Đài Tưởng niệm Washington, vinh danh các vị tử đạo và các người hùng của Holocaust, vụ Hỏa thiêu dân Do thái trong tay Đức quốc xă. Điều khiến tôi bị đả kích nhất trong đài tưởng niệm này là bản liệt kê các h́nh thức khác nhau của hành vi con người. Một mặt, nó kê khai các nạn nhân của các hành động tàn ác không thể tả. Mặt khác, nó ghi nhớ các hành động anh hùng do ḷng tốt của các gia đ́nh Thiên Chúa giáo và nhiều người khác, đă chấp nhận nguy nan khủng khiếp khi chứa chấp các anh em Do thái của ḿnh. Tôi cảm thấy hoàn toàn thích đáng và rất cần thiết: nó cho thấy cả hai khía cạnh của tiềm chất con người.
Nhưng hiện hữu của loại tiềm chất tiêu cực này không thể khiến chúng ta giả định rằng bản chất cố hữu của con người là bạo động, hoặc ngay cả được an bài để hướng về bạo động. Có thể một trong những lư do khiến nhiều người tin bạo động là bản chất con người vốn dĩ nằm ở hiện tượng quá nhiều tin xấu được phơi bày qua hệ thống truyền thông. Nguyên do của điều này chắc chắn là v́, tin tốt không phải là tin tức.
Bảo rằng bản chất cơ bản của người không chỉ bất bạo động mà thật ra c̣n được an bài hướng về yêu thương và từ bi, tử tế, dịu dàng, chăm sóc, sáng tạo, và các thứ, dĩ nhiên cần đến một nguyên tắc tổng quát có thể, qua định nghĩa, áp dụng cho từng cá nhân. Thế th́, điều ǵ sẽ phải nói về trường hợp các cá nhân hầu như trọn đời chỉ dành riêng cho bạo lực và công kích? Chỉ nội thế kỷ vừa qua cũng đă có quá nhiều thí dụ hiển nhiên để tra cứu. Hitler và kế hoạch tận diệt toàn giống dân Do thái th́ sao? Stalin và cuộc tàn sát Do thái cùng các vụ thanh trừng? Chủ tịch Mao, người tôi từng được biết đến và nể phục, và sự man rợ bệnh hoạn của Cách mạng Văn hóa? Pol Pot, kiến trúc sư của Cánh đồng Tàn sát? Và c̣n những kẻ xem hành hạ và giết chóc là tṛ vui?
Ở đây tôi phải thú thật là không thể nghĩ ra một giải thích đơn thuần nào cho các hành động khủng khiếp của những kẻ đó. Tuy nhiên, chúng ta phải nh́n nhận hai điều. Thứ nhất, những kẻ đó không phải đến từ không đâu, mà đến từ một xă hội đặc biệt nào đó, vào một thời điểm đặc biệt và trong một nơi chốn đặc biệt. Hành động của họ cần được xét trên mối liên hệ với các trường hợp này. Thứ nh́, chúng ta cần nh́n nhận vai tṛ của năng khiếu tưởng tượng trong hành động của họ. Các mưu lược của họ được thực hiện theo một cái nh́n nào đó, cho dù là cái nh́n tội lỗi. Mặc dù không ǵ có thể biện minh cho sự đau khổ do họ gây ra, với bất kỳ giải thích nào về bất cứ ư định tích cực nào đưa ra, Hitler, Stalin, Mao và Pol Pot mỗi người đều có một mục đích mà họ nhắm đến. Nếu quan sát các hành động đó như là hoàn toàn của loài người, mà thú vật không thể làm được, chúng ta thấy năng khiếu tưởng tượng đóng vai tṛ trọng yếu. Năng khiếu này là tài sản riêng của loài người. Nhưng cách sử dụng nó sẽ quyết định là hành động phát khởi có tính cách tích cực hay tiêu cực, luân lư hoặc vô luân. Động cơ cá nhân (kun long) là yếu tố quản trị. Trong khi với nhăn quan có động cơ đúng - nh́n nhận ư muốn và quyền hạnh phúc cùng tránh đau khổ của người khác - có thể dẫn đến các điều tuyệt vời; th́ ngược lại, một khi tách rời hẳn cảm xúc cơ bản của loài người, thứ tiềm chất hoại diệt sẵn có không thể xem như được đánh giá quá cao.
Đối với những kẻ giết người mua vui, hoặc c̣n tệ hơn, không v́ lư do ǵ hết, chúng ta chỉ có thể ước đoán về một sự ch́m lắng xuống quá sâu của thứ động cơ căn bản hướng về sự quan tâm và thiện cảm đối với người khác. Tuy vậy điều đó không có nghĩa nó hoàn toàn bị tắt lịm. Như tôi tŕnh bày ở trên, trừ những trường hợp quá cực đoan, không thể tưởng tượng ra ngay cả những kẻ đó lại không thích được nhận sự tử tế. Xu hướng vẫn c̣n đó.
Thật ra độc giả không nhất thiết phải chấp nhận đề nghị của tôi về bản chất con người trên căn bản có khuynh hướng t́nh thương và tâm từ bi, cũng có thể thấy được khả năng thiện cảm tiềm ẩn quả thật hệ trọng khi cần nói đến luân lư. Chúng ta đă thấy bên trên, tại sao một hành động luân lư là một hành động vô tác hại. Nhưng làm sao xác định được thế nào là một hành động thật sự vô tác hại? Chúng ta thấy trên thật hành, nếu không thể liên hệ với người khác ở một tầm mức nào đó, nếu không thể ít nhất tưởng tượng được ảnh hưởng tiềm tàng của hành động ta đối với người khác, như thế chúng ta sẽ không có phương tiện phân biệt giữa đúng và sai, thích đáng hay không, hại và vô hại. Tuy nhiên, ngược lại nếu chúng ta có thể tăng cường khả năng - tức sự nhạy cảm trước đau khổ của người khác - th́ càng nâng cao, ta lại càng ít chịu đựng được khi nh́n thấy nỗi đau của người khác và càng chú trọng đảm bảo mọi hành động không tác hại cho người.
Sự kiện chúng ta có thể tăng cường khả năng thiện cảm trở nên rơ rệt hơn khi quán xét đến bản chất của nó. Chúng ta kinh nghiệm nó đa phần như một cảm xúc. Và, như tất cả chúng ta đều biết, ở một giới hạn rộng hay hẹp nào đó, không những có thể kềm hăm cảm xúc bằng lư luận, mà c̣n có thể tăng cường với cùng phương thức. Sự ham muốn một vật nào đó - chiếc xe mới chẳng hạn - được tăng cường bằng cách cứ nghĩ tới nghĩ lui trong trí tưởng tượng. Tương tự, khi chúng ta hướng cơ năng tinh thần vào thứ cảm xúc thiện cảm, sẽ thấy chẳng những có thể tăng cường chúng, mà c̣n có thể chuyển hóa chúng thành t́nh thương và tâm từ bi.
Tương tự, khả năng thiện cảm nội tại là nguồn của các phẩm chất quư báu nhất của con người; ở Tây tạng chúng tôi gọi là nying je. Trong khi có thể dịch nghĩa đơn giản là "từ bi", chữ nying je có một ư nghĩa phong phú rất khó chuyển dịch ngắn gọn, mặc dù các ư tưởng nó chứa đựng được hiểu biết phổ cập. Nó bao gồm t́nh thương, ḷng tốt, thân ái, dịu dàng, rộng lượng, và ấm áp. Nó c̣n được dùng như một từ chỉ cả thiện cảm lẫn sự thân thương. Mặt khác, nó lại không ngụ ư "thương hại". Không có ư nghĩa ǵ về sự hạ ḿnh. Trái lại, nying je nói lên thứ cảm xúc liên kết cùng người khác, phản ánh được căn nguyên của nó trong sự thiện cảm. Do đó, trong khi chúng ta có thể nói, "Tôi thương cái nhà của tôi" hoặc "Tôi có cảm xúc thân ái cùng nơi này," lại không thể nói, "Tôi có tâm từ bi" đối với các thứ trên. Đồ vật không có cảm xúc, chúng ta không thể bày tỏ thiện cảm cùng đồ vật. Do đó, chúng ta không thể nói là có ḷng từ bi với chúng.
Mặc dù qua sự mô tả này, rơ ràng là nying je, hoặc t́nh thương và ḷng từ bi, được hiểu như một cảm xúc, nó thuộc vào loại cảm xúc của nhận thức ở tŕnh độ cao hơn. Một số cảm xúc, như là sự ghê tởm chúng ta thường cảm nhận khi nh́n thấy máu, là thứ bản năng nền tảng. Thứ khác, như sợ nghèo, có một cấu tạo nhận thức phát triển hơn. Từ đó có thể hiểu nying je trong ư nghĩa của phối hợp giữa thiện cảm và lư trí. Chúng ta có thể nghĩ thiện cảm như đặc tánh của một người rất chân thật; c̣n lư trí là một người rất thực tiễn. Khi cả hai đặt chung với nhau, sự phối hợp này rất công hiệu. Như thế, nying je khá khác biệt cùng các cảm xúc ngẫu nhiên, như giận và tham, vốn không mang lại hạnh phúc, chỉ làm phiền và phá hoại an b́nh tâm trí.
Đối với tôi, điều này đề xướng, bằng phương tiện quán chiếu chuyên cần, và sự thân thuộc hóa cùng tâm từ bi, bằng sự thật tập và thật hành, chúng ta có thể phát triển khả năng nội tại liên hệ cùng người khác; một sự kiện vốn có tầm quan trọng tối thượng tạo thành khuynh hướng luân lư như tôi đă mô tả. Càng phát triển được tâm từ bi, hành vi của ta càng có luân lư chân thật.
Như chúng ta từng thấy, khi hành động khởi đi từ sự quan tâm đến người khác, sẽ tự động tích cực. Đó là bởi chúng ta không có sự nghi ngờ v́ trái tim đă đầy ắp t́nh thương. Tựa hồ như cánh cửa nội tại đă mở, cho phép ta được tiếp xúc với bên ngoài. Quan tâm đến người khác phá vỡ được các hàng rào ngăn cấm tác động lành mạnh cùng họ. Không phải chỉ có thế. Khi ư định của ta đối với người khác tốt, ta sẽ thấy mọi thứ cảm xúc như e thẹn hoặc bất an cũng có thể giảm bớt rất nhiều. Theo cùng mức độ mở được cánh cửa nội tâm, ta sẽ kinh nghiệm được một ư nghĩa tự do thoát khỏi các bận bịu thường xuyên cùng cái ngă. Một cách nghịch lư, chúng ta thấy điều đó làm gia tăng một cảm xúc tự tin mạnh mẽ. Ở đây, nếu có thể đưa ra thí dụ của kinh nghiệm bản thân, tôi xin nói là bất cứ nơi nào tôi gặp được người mới và có khuynh hướng tích cực nói trên, không hề có hàng rào ngăn cách giữa chúng tôi. Bất kỳ người đó là ai, tóc vàng hoặc tóc đen, hoặc tóc nhuộm xanh, tôi cũng cảm thấy ḿnh chỉ gặp một bạn đồng loại với cùng ư muốn hạnh phúc và tránh đau khổ như chính tôi. Và tôi có thể tṛ chuyện cùng họ như bạn bè lâu ngày của ḿnh, cho dù mới gặp lần đầu. Khi giữ trong tâm trí rằng, cho đến cùng th́ mọi người ai cũng là anh chị em, không có sự khác biệt thực tế nào giữa chúng ta, và cũng như tôi, tất cả mọi người đều chia sẻ ư muốn hạnh phúc và tránh đau khổ; như vậy tôi có thể tŕnh bày cảm xúc của ḿnh một cách sẵn sàng, như là nói với người nào đó đă thân quen từ nhiều năm. Và không phải chỉ qua vài lời dễ thương hay vài cử chỉ, mà là tâm truyền tâm, bất kể hàng rào ngôn ngữ.
Chúng ta cũng thấy được, khi hành động phát từ sự quan tâm đến người khác, an b́nh tạo ra trong tâm ta có thể mang an b́nh đến cho mọi người liên hệ. Chúng ta mang an b́nh đến cho gia đ́nh, an b́nh đến bằng hữu, đến sở làm, đến cộng đồng, và cứ thế đến cho thế giới. Như thế, tại sao có người lại không muốn phát triển phẩm chất đó? Có thứ ǵ siêu diệu hơn là có thể mang đến an b́nh và hạnh phúc cho tất cả? Riêng phần tôi, khả năng của loài người biết ca ngợi t́nh thương yêu và tâm từ bi chính là tặng phẩm quư báu nhất.
Đổi lại, không phải chỉ có độc giả đa nghi nhất mới nghĩ, ḥa b́nh cũng có thể đến như kết quả của các sự tranh chấp và vô ư thức, tức là, các hành động vô luân. Dĩ nhiên nó không thể. Tôi c̣n nhớ rơ đă học bài học riêng biệt này từ khi c̣n là một đứa bé ở Tây tạng. Một trong các thị giả của tôi, Kenrab Tenzin, nuôi một con két làm bạn, thường cho ăn hạt. Mặc dù anh là một người nghiêm nhặt với đôi mắt lộ và dáng vẻ hơi khó chịu, chỉ cần nghe tiếng bước của anh, hoặc tiếng ho, con két đă biểu lộ dấu hiệu phấn khích. Khi con chim nhảy lên ngón tay anh, Kenrab Tenzin vỗ nhẹ đầu nó, khiến cho nó có vẻ say sưa. Tôi rất ganh tỵ cùng mối liên hệ đó, và ước mong con chim sẽ biểu lộ cùng thứ t́nh bạn đó đối với tôi. Nhưng khi tôi thử tự tay cho nó ăn trong vài dịp, tôi cũng chẳng nhận được phản ứng tốt ǵ. V́ thế tôi thử chọc phá nó bằng que cây với hy vọng tạo một phản ứng tốt hơn. Không cần phải nói, kết quả hoàn toàn tiêu cực. Thay v́ làm cho nó xử tốt hơn đối với tôi, con chim đâm ra sợ hăi. Một chút viễn ảnh thiết lập liên hệ bạn hữu có thể có đă hoàn toàn triệt tiêu. Từ đó tôi học được, t́nh bạn đến không phải như kết quả của sự cứng rắn mà là kết quả của tâm từ bi.
Các truyền thống tôn giáo chính của thế giới đều lấy việc phát triển tâm từ bi làm vai tṛ then chốt. Bởi v́ nó vừa là cội nguồn vừa là kết quả của nhẫn nại, bao dung, tha thứ, và tất cả mọi phẩm tánh tốt; tầm quan trọng của nó được xem như mở rộng suốt từ đầu chí cuối trong việc thật hành tâm linh. Nhưng cho dù không có các phối cảnh của tôn giáo, t́nh yêu thương và tâm từ bi rơ rệt có tầm quan trọng cơ bản đối với tất cả chúng ta. Tạo cơ ngơi nền tảng cho một hành vi luân lư bao gồm việc không làm hại người khác, tiếp theo là cần phải quán xét cảm xúc của người khác, nền tảng cho điều đó chính là khả năng thiện cảm nội tại của chúng ta. Và khi ta chuyển hóa khả năng này thành t́nh thương và tâm từ bi, bằng sự kềm giữ các yếu tố gây rối tâm từ bi và vun bồi các yếu tố tiếp dẫn nó, đó chính là phát triển được sự thật hành luân lư. Điều này, chúng ta sẽ thấy, dẫn đến hạnh phúc cho cả ta và người khác.
|
| Quay trở về đầu |
|
| |
thienkhoitimvui
Hội viên
Đă tham gia: 30 November 2004
Nơi cư ngụ: Vietnam
Hiện giờ: Offline
Bài gửi: 2445
|
| Msg 9 of 20: Đă gửi: 03 January 2005 lúc 1:05pm | Đă lưu IP
|
|
|
(HẾT PHẦN I)
PHẦN II: LUÂN LƯ VÀ CÁ NHÂN
CHƯƠNG VI: LUÂN LƯ VỀ GIỚI
Tôi tin rằng sự triển khai tâm từ bi, mà hạnh phúc tùy thuộc vào đó, đ̣i hỏi một khuynh hướng nhị phân. Một diện, chúng ta cần phải giới hạn các yếu tố ngăn trở từ bi. Mặt khác, chúng ta cần vun bồi các yếu tố tiếp dẫn từ bi. Nhưng chúng ta đă thấy, những ǵ có tính cách tiếp dẫn từ bi là t́nh thương, nhẫn nại, bao dung, tha thứ, khiêm cung, vân vân. Điều ngăn trở từ bi là thiếu sự giới hạn nội tại mà ta có thể nhận ra như nguồn gốc của mọi hành vi vô luân. Bằng sự chuyển cải thói quen và xu hướng, chúng ta có thể bắt đầu kiện toàn trạng thái tổng quát của tâm và trí (kun long) - nơi từ đó hành động phát khởi.
Điều trước tiên, bởi v́ phẩm chất tâm linh tiếp dẫn từ bi sẽ kéo theo hành vi luân lư tích cực, nên cần phải vun bồi một thói quen giới luật nội tại. Tôi không phủ nhận đó là một quyết định chủ yếu, nhưng ít ra chúng ta vốn đă quen thuộc với nguyên tắc. Thí dụ, khi biết được tánh chất hủy hoại, chúng ta sẽ giới chế bản thân ḿnh và con cái không dễ dăi trong việc dùng thuốc. Tuy nhiên, rất quan trọng phải nh́n nhận rằng, giới hạn các phản ứng trước ư niệm và cảm xúc tiêu cực không phải là vấn đề chỉ đè nén chúng: điều quan yếu chính là nhận thấy rơ tánh chất hủy hoại của chúng. Nếu chỉ được bảo rằng ham muốn - một thứ cảm xúc có tiềm chất rất mạnh mẽ và hủy hoại - là tiêu cực, sẽ không đủ cung ứng một sức kháng cự mạnh mẽ đối với nó. Nếu chúng ta chỉ ra lệnh cho đời sống ngoại diện nhưng lại bỏ quên đời sống nội tâm, sẽ khó ḷng tránh khỏi nghi hoặc, lo âu, và các thứ nhiễu loạn khác bành trướng, rồi hạnh phúc xa ĺa ta. Đó là v́, không như giới luật vật lư, giới luật nội tại - hoặc tâm linh - không thể đạt đến bằng áp lực, mà chỉ bằng nỗ lực tự nguyện và tinh tấn. Nói cách khác, hành xử một cách đúng luân lư bao gồm nhiều hơn là chỉ tuân theo luật pháp hay giáo điều.
Tâm vô giới luật chẳng khác nào như một con voi hoang. Nó đi phá bậy ngoài tầm kiểm soát, sẽ gây tàn hại lớn lao. Nhưng tác hại và đau khổ thường gặp như kết quả của thất bại trong việc giới chế các thúc đẩy tiêu cực của tâm c̣n vượt quá tác hại do một con voi phá phách. Không những các thúc đẩy đó có thể mang đến sự tàn phá sự vật, chúng c̣n có thể tạo thành một nỗi khổ dài lâu cho người khác và chính ta. Nói thế không nghĩa là tâm (lo) vốn có tánh tàn phá. Dưới ảnh hưởng của ư tưởng hoặc cảm xúc tiêu cực mănh liệt, tâm có vẻ như chỉ có một tánh chất đơn biệt. Nếu như, lấy thí dụ, thù ghét là đặc tánh không biến chuyển của tâm thức, thế th́ tâm thức hẳn phải luôn luôn thù ghét. Rơ rệt không phải như thế. Cần có một sự phân biệt quan trọng giữa tâm thức như tự nó, và các ư niệm cùng cảm xúc do tâm kinh nghiệm.
Tương tự, trong khi thỉnh thoảng một kinh nghiệm mạnh mẽ có thể xâm lấn chúng ta, sau đó khi quán xét lại, ta sẽ không thấy cảm động nữa. Khi c̣n bé, tôi thường hay khích động quá đáng, vào cuối năm, lúc nghĩ lễ Monlam Chenmo. Đó là Đại lễ Cầu nguyện đánh dấu sự khởi đầu của Tân niên Tây tạng. Trong khả năng như một Đạt lai Lạt ma, tôi đóng vai tṛ quan trọng trong lễ này, phải dời từ Potala sang một dăy pḥng tại đền Jokhang, một trong các thánh điện chủ yếu của Tây tạng. Khi thời điểm càng cận kề, tôi càng bỏ nhiều thời gian để mộng giữa ban ngày đến viễn ảnh đó, nửa sợ và nửa mừng, và ngày càng học ít đi. Cảm giác sợ hăi của tôi là do ư tưởng đến bài kệ thuyết thật dài mà tôi phải đọc thuộc ḷng trong chánh lễ, sự khích động là do ư tưởng đi ngang qua đám đông khổng lồ các người hành hương và thương khách bày hàng dài nơi khu chợ ngay trước các cơ ngơi điện thờ. Mặc dù cả hai cảm xúc vừa quá khích động lẫn quá sợ hăi tôi cảm thấy lúc đó rất thật, nhưng ngày nay, nghĩ lại, tôi chỉ cười v́ các hồi niệm đó. Bây giờ th́ tôi khá quen thuộc với đám đông. Và, sau nhiều năm thật hành, việc đọc kệ không c̣n làm tôi bối rối nữa.
Chúng ta có thể nhận thức bản chất của tâm như là nước trong hồ. Khi nước bị một cơn giông băo quậy dậy, bùn từ dưới đáy sẽ vẩn lên, và nước đục ngầu. Nhưng bản chất của nước không phải là dơ bẩn. Khi cơn giông qua đi, bùn lắng xuống, và nước trong sạch trở lại. Cũng thế, mặc dù chúng ta thường cho là tâm, hoặc trí, là một thực thể cố định và bất biến, khi quán xét sâu xa hơn, ta thấy nó hàm chứa cả một quang phổ các sự kiện và kinh nghiệm. Những thứ này gồm cả các tri giác cảm xúc của ta, tiếp thụ các đối tượng một cách trực tiếp, cũng như các ư tưởng và t́nh cảm, qua phương tiện truyền đạt của ngôn ngữ và khái niệm. Tâm rất năng động: bằng nỗ lực tinh tấn ta có thể ảnh hưởng các biến chuyển trong trạng thái tinh thần và cảm xúc. Chúng ta biết, chẳng hạn như, sự thoải mái và tự tin có thể giúp đánh tan sợ hăi. Tương tự, các h́nh thái cố vấn dẫn đến một sự tỉnh thức cao hơn, cùng với sự thân ái, có thể giúp giải trừ áp lực tinh thần.
Sự nhận xét thấy cảm xúc và tâm thức không cùng là một, cho biết chúng ta không phải bị cảm xúc điều khiển. Trước khi hành động, ắt có một sự kiện tinh thần và t́nh cảm mà ta có thể được ít nhiều tự do phản ứng; mặc dù, trừ phi học biết giới luật tâm trí, ta sẽ khó thật hành được thứ tự do này. Lại nữa, cách phản ứng trước các sự kiện và kinh nghiệm c̣n thẩm định nội dung đạo đức của các hành động, trên tổng quát. Một cách giản dị, điều đó có nghĩa, nếu chúng ta hành xử một cách tích cực, đặt ích lợi của tha nhân trước bản thân, hành động của ta sẽ tích cực. Nếu ta phản ứng tiêu cực, bỏ quên tha nhân, hành động của ta tiêu cực và vô luân.
Theo sự hiểu biết đó, chúng ta có thể nh́n tâm, hoặc trí, như là một vị tổng thống hoặc một vị vua chúa rất liêm khiết, rất trong sạch. Dưới cái nh́n đó, ư niệm và cảm xúc của ta như các vị bộ trưởng. Một số trong bọn họ đưa ra các lời cố vấn tốt, số khác lại xấu. Vài người đặt sự an sinh của tha nhân làm mối quan tâm chính yếu, người khác chỉ biết đến tư lợi hạn hẹp. Trách vụ của ư thức chủ yếu - lănh tụ - là phán quyết những người thừa hành nào đưa ra lời cố vấn tốt, và người nào xấu, người nào đáng tin cậy và người nào không, và phải hành động theo lời khuyên của người này chứ không phải người kia.
Trong ư nghĩa đó, sự kiện tinh thần và cảm xúc nào đưa ra các lời khuyên xấu, có thể xem như là một h́nh thái của đau khổ. Thật vậy, ta thấy rằng nếu cho phép chúng phát triển ở một mức độ đáng kể, tâm sẽ bị đẫm đầy cảm xúc, và ta sẽ kinh nghiệm một thứ rối loạn nội tại. Điều đó cũng có một diện vật lư. Vào một giai đoạn giận dữ nào, chẳng hạn, ta kinh nghiệm một rối loạn mạnh mẽ đến sự quân b́nh thường lệ, điều đó người khác có thể cảm nhận được. Tất cả chúng ta đều quen thuộc cùng sự kiện toàn bộ không khí bị phá hỏng khi chỉ một người trong gia đ́nh đang khó chịu. Khi chúng ta nổi giận, cả người lẫn vật đều có xu hướng muốn xa lánh. Đôi khi cơn rối loạn đó quá mạnh đến độ thật khó chịu đựng nổi. Rồi có thể đi đến việc trút lên đầu người khác. Khi làm vậy, chúng ta thể hiện ra bên ngoài sự rối loạn bên trong của ḿnh.
Không hẳn bất cứ t́nh cảm hoặc cảm xúc nào gây khó chịu cho ta đều nhất thiết là tiêu cực. Sự đóng góp tiên khởi làm phân biệt được loại cảm xúc b́nh thường và loại làm tiêu hao an b́nh chính là sự cấu thành nhận thức tiêu cực của nó. Một giây phút phiền muộn không thể trở thành nỗi sầu thê thảm trừ phi chúng ta cứ bám lấy nó và thêm thắt vào đó các ư niệm và tưởng tượng tiêu cực. Trong trường hợp tôi kể trên, ngoài hai cảm xúc nền tảng - vừa sự khích động tôi cảm thấy do đám đông người hành hương và thương khách, vừa nỗi lo sợ tôi có v́ phải đọc thuộc ḷng bài kệ quá dài - c̣n thêm vào trên đó một yếu tố nhận thức. Qua các giấc mơ ban ngày khá ám ảnh, sự tưởng tượng của tôi áp đặt một thứ ǵ vượt trên thực tế của hoàn cảnh. Và đó là các câu chuyện tôi tự bảo ḿnh về sự kiện sắp xảy ra, đă làm tiêu hao sự thanh tịnh cơ bản của tôi.
Không phải bất cứ nỗi lo sợ nào cũng trẻ con như câu chuyện tôi vừa kể. Có những trường hợp chúng ta kinh nghiệm một loại sợ hăi duy lư hơn. Loại này, chẳng những không tiêu cực, lại c̣n có thể thật sự hữu ích. Nó có thể giúp chúng ta đề cao sự thức tỉnh, và tạo một số năng lực cần thiết để tự bảo toàn. Vào đêm đầu tiên tôi trốn khỏi Lhasa năm 1959, khi rời nhà trong trang phục như một người lính, tôi đă cảm giác loại sợ hăi đó. Nhưng v́ không có thời giờ và cũng không muốn nghĩ đến, nó đă không làm phiền tôi là bao. Ảnh hưởng lớn nhất của nó là giúp cho tôi thật tỉnh táo. Có thể nói đó là một giai đoạn sợ hăi vừa chánh đáng vừa hữu ích.
Nỗi sợ chúng ta cảm thấy liên hệ đến một hoàn cảnh nào đó khá tế nhị và quan trọng, có thể xem như chánh đáng. Ở đây tôi nghĩ đến điều mà chúng ta cảm thấy khi phải đưa ra một quyết định có một tầm ảnh hưởng đáng kể đến đời sống của người khác. Nỗi sợ này có thể làm ta rối loạn một cách nào đó. Nhưng nguy hiểm và tiêu cực nhất là nỗi sợ hoàn toàn phi lư lại có thể phủ ngập và làm tê liệt chúng ta.
Ở Tây tạng, chúng tôi gọi loại sự kiện và cảm xúc tiêu cực đó là nyong mong, nghĩa là "điều phiền nhiễu đến từ bên trong" hoặc như thường được dịch là "cảm xúc phiền nhiễu." Qua nhăn quan đó, nói chung, tất cả các ư niệm, cảm xúc, và sự kiện tinh thần phản ánh một trạng thái tâm tiêu cực và thiếu từ ái sẽ làm tiêu hao kinh nghiệm về an b́nh nội tại của ta. Tất cả các ư niệm và cảm xúc - như hận thù, giận dữ, ham muốn, tham lam, tỵ hiềm, vân vân - đều xem như là các thứ phiền nhiễu theo nghĩa đó. Chúng ta thấy các cảm xúc phiền nhiễu này rất mạnh nếu ta không làm việc ǵ để kháng chế chúng, mặc dù không có thứ nào có giá trị đáng tồn tại, chúng lại có thể đưa ta đến mức điên loạn và có khi tự tử. Nhưng bởi v́ các cực đoan đó tương đối hiếm, ta cứ hay xem cảm xúc tiêu cực như thành phần dính liền cùng tâm mà ta chỉ có thể làm rất ít việc kháng chế chúng. Tuy nhiên, nếu không nhận ra tiềm chất phá hoại của chúng, ta không thể thấy sự cần thiết phải đối phó chúng. Trái lại, ta c̣n có xu hướng nuôi dưỡng và tăng cường chúng. Điều này tạo thêm đất cho chúng nảy nở. Tuy nhiên, nếu ta nhận thấy được bản chất của chúng, vốn chỉ hoàn toàn là phá hoại. Chúng là nguồn chủ yếu của hành vi vô luân. Chúng là nền tảng của lo âu, ẩn ức, lẫn lộn, và căng thẳng, vốn là nét đặc thù trong đời sống người đương đại.
Ư niệm và cảm xúc tiêu cực là các thứ nhiễu hại nguyện vọng cơ bản nhất của chúng ta - muốn hạnh phúc và tránh đau khổ. Khi ta hành động dưới ảnh hưởng của chúng, sẽ lăng quên tầm ảnh hưởng của hành động ḿnh đối với người khác: như thế chúng chính là nguyên nhân của hành vi phá hoại cả đối với người khác lẫn chính ḿnh. Giết người, x́ căng đan, và lừa đảo tất cả đều có cội nguồn từ cảm xúc phiền nhiễu. Đó là lư do tôi cho rằng tâm vô giới luật - tức là tâm chịu ảnh hưởng của giận ghét, thù hận, tham lam, kiêu mạn, ích kỷ, vân vân - là nguồn của tất cả mọi khó khăn của ta, không phải loại đau khổ không thể tránh (bệnh, lăo, tử, vân vân). Thất bại trong việc kiểm soát phản ứng trước các cảm xúc phiền nhiễu này là mở cửa cho đau khổ của cả ta lẫn người.
Bảo rằng khi khiến người đau khổ chính ta cũng đau khổ, không phải hàm ư có thể áp đặt điều đó một cách hợp lư bất cứ lúc nào; chẳng hạn như, ta đánh người nào đó cũng tức là tự đánh ḿnh. Tôi đưa ra một đề nghị tổng quát hơn thế. Đúng hơn, tôi muốn nêu rơ là tầm ảnh hưởng của hành động của ta - cả tích cực lẫn tiêu cực - đă ghi sâu trong tâm ta. Nếu quả đúng là mọi người đều có khả năng thiện cảm ở tŕnh độ nào đó, tiếp theo đó, khi một cá nhân này hại cá nhân kia, tiềm năng đó bị phủ trùm lên, hoặc lắng đọng xuống bằng cách nào đó. Lấy trường hợp một người hành hạ tàn nhẫn người khác. Trí (lo) của họ, hoặc thô thiển hoặc ở tŕnh độ ư thức của, có thể bị kềm kẹp trong một thứ tư tưởng hoặc lư tưởng tác hại nào đó khiến họ nghĩ nạn nhân đáng bị hành xử như thế. Niềm tin đó - ở một mức độ có thể đă được chọn lựa trước - cho phép người tàn ác kia đè nén được cảm xúc của ḿnh. Tuy nhiên, tận trong chiều sâu, vẫn bị ràng buộc trở thành một mức ảnh hưởng nào đó. Về lâu sau, có một mức xác xuất cao là người hành hạ sẽ cảm thấy khó chịu. Đưa vào khuôn khổ này một thí dụ đă nói đến trước đây - về các nhà độc tài bất nhân như Hitler hay Stalin. Dường như lúc gần tàn đời, họ trở nên cô đơn, lo lắng, đầy sầu thảm và nghi ngờ, giống như con quạ sợ chính cái bóng của ḿnh.
Dĩ nhiên, số người đi vào cực đoan như vậy rất ít. Ảnh hưởng của các hành động tiêu cực tầm nhỏ c̣n vi tế hơn là các thứ trọng yếu. Thử lấy một thí dụ ít cực đoan về phương cách mà hành động tiêu cực tạo đau khổ cho ta và người, hăy quan sát câu chuyện của một đứa bé ra ngoài chơi và đánh lộn cùng một đứa khác. Ngay sau đó, đứa bé đánh thắng có thể kinh nghiệm một cảm giác thỏa măn. Nhưng khi về nhà, cảm xúc đó tan biến đi, và một trạng thái tâm vi tế hơn hiện ra. Ở điểm đó, một cảm thức khó chịu hiện ra. Có thể mô tả cảm tưởng đó như một thứ vong thân khỏi bản ngă: cá nhân cảm thấy không "đúng." Trong trường hợp đứa trẻ ra ngoài chơi với bạn và vui vẻ cả buổi chiều cùng đứa bạn đó, sau đó, chẳng những có một cảm giác thỏa măn ngay, nhưng khi tâm đă lắng xuống và sự khích động đă tiêu tan, sẽ có một cảm thức b́nh tĩnh và thoải mái.
Một thí dụ khác về phương cách hành động tiêu cực tác hại đến người dễ dăi với chúng, có thể thấy qua câu chuyện về tiếng tăm của một cá nhân. Thông thường, người ta - ngay cả thú vật, trong vấn đề này - ghê tởm sự độc ác, hung tợn, lừa đảo vân vân. Điều này cho thấy nếu chúng ta có sinh hoạt tác hại đến người khác, mặc dù có thể được thỏa măn nhất thời, người khác sẽ bắt đầu nh́n ta khác đi. Họ sẽ e ngại trước chúng ta, bối rối và nghi ngờ trước tiếng xấu của ta. Với thời gian, ta sẽ mất dần bạn bè. Theo cách đó, có tiếng tốt cũng là một nguồn hạnh phúc, chúng ta mang lại đau khổ cho chính ḿnh nếu phá hoại nó.
Thật thế, dù có vài ngoại lệ, chúng ta thấy nếu một người sống đời vô cùng ích kỷ, không quan tâm ǵ đến sự an sinh của kẻ khác, họ sẽ trở nên cô đơn và khốn khổ. Mặc dù họ có thể được một nhóm bạn vây quanh v́ sự giàu có hoặc bối cảnh của họ, khi cá nhân ích kỷ hay hung hăng đó gặp thảm kịch, không những các người gọi là bạn đó biến mất, họ c̣n có thể thầm khoái trá nữa. Và hơn nữa, nếu người đó thật quỷ quái, có thể khi chết đi cũng chẳng mấy ai nhớ đến. Có khi người ta c̣n cảm thấy hài ḷng - như nhiều người bị nhốt trong các trại tập trung giết người của Đức quốc xă hẳn cảm thấy thế khi các tay đồ tể bắt giam họ lần lượt bị xử quyết. Ngược lại, chúng ta thấy những người thật ḷng quan tâm đến kẻ khác, họ rất được kính nể, có khi đến cả tôn thờ. Những người như thế khi chết đi, rất nhiều người buồn thương và tiếc nuối sự ra đi của họ. Lấy trường hợp của Mahatma Gandhi. Mặc dù học ở Tây phương, và có hoàn cảnh để hưởng thụ một đời sống thoải mái, ông chọn việc hoạt động cho người khác và sống gần như là một khất sĩ ở Ấn độ hầu có thể tận hiến đời ḿnh cho công cuộc đấu tranh. Mặc dù tên ông giờ chỉ c̣n là kỷ niệm, nhưng nhiều triệu người vẫn tiếp tục hưởng tiện ích và cảm hứng từ các hành động cao thượng của ông.
Khi quán sát về nguyên nhân thật sự của cảm xúc phiền nhiễu, chúng ta có thể định ra một số các yếu tố khác. Trong đó bao gồm cả thói quen của tất cả mọi người thường nghĩ đến chính bản thân trước khi đến người khác. Có thể kể cả xu hướng dự phóng các đặc điểm lên sự vật và sự kiện trước khi và bên ngoài thực tế xảy ra - như sự nhầm lẫn cuộn dây thừng thành con rắn. Nhưng vượt trên đó, bởi v́ ư niệm và cảm xúc tiêu cực không hiện hữu độc lập cùng các hiện tượng khác, nên sự vật và sự kiện thật mà ta tiếp xúc đóng một vai tṛ quan trọng trong việc tạo thành phản ứng của ta. Như thế không có thứ ǵ lại bất khả phát động chúng. Bất cứ thứ ǵ cũng có thể là nguồn của cảm xúc phiền nhiễu - không phải chỉ có đối thủ của ta mà cả bằng hữu và các thứ sở hữu quư báu nhất, kể cả chính bản thân ta.
Điều này đề ra, bước đầu tiên của tiến tŕnh đối phó thật sự cùng các ư niệm và cảm xúc tiêu cực là tránh các trường hợp và sinh hoạt thông thường có thể khiến chúng khởi dậy. Chẳng hạn như, nếu ta thấy ḿnh sẽ trở nên giận dữ khi gặp một người nào đó, tốt nhất nên tránh đi cho đến khi phát triển được một nguồn nội lực nào khác hơn. Bước thứ nh́ là tránh các điều kiện hiện thực dẫn đến các ư niệm và cảm xúc mạnh. Tuy nhiên, điều này đ̣i hỏi ta phải học nhận thức các loại cảm xúc phiền nhiễu khi chúng khởi dậy trong ta. Việc đó không phải dễ. Trong lúc thù hận là một cảm xúc rất mạnh một khi phát triển trọn vẹn, trong các giai đoạn đầu tiên của sự chán ghét mà ta cảm thấy trước một đối tượng hoặc hiện tượng nào đó có thể rất tế nhị. Và ngay trong các giai đoạn tiến triển hơn, cảm xúc phiền nhiễu cũng không luôn luôn thể hiện rơ nét. Kẻ giết người có thể tương đối b́nh tỉnh vào lúc hắn bóp c̣ súng.
Chính v́ vậy, chúng ta cần phải chú ư kỹ lưỡng và tỉnh thức về thân xác và hành động của nó, về ngôn ngữ và điều ǵ ḿnh phát biểu, và về tâm và trí cùng những ǵ ta nghĩ và cảm thấy. Chúng ta phải thận trọng trước bất cứ sự tiêu cực nhỏ bé nào, và luôn tự hỏi các câu như, "Tôi hạnh phúc hơn khi mang ư niệm và cảm xúc tiêu cực phá hoại, hoặc khi chúng thiện lành?" "Bản chất của tâm thức là ǵ? Nó có tự hiện hữu trong nó và do nó hay không, hoặc chỉ hiện hữu tùy thuộc vào các yếu tố khác?" Chúng ta cần phải nghĩ, nghĩ, nghĩ. Chúng ta phải làm như một nhà khoa học góp nhặt dữ kiện, phân tích, và thu hoạch các kết luận thích ứng. Đạt đến tri kiến về tánh chất tiêu cực của ḿnh là một công tác trọn đời, và một công tác có khả năng cực kỳ vi tế. Nhưng trừ phi chúng ta thật hành, sẽ không thể nào thấy được phải làm từ điểm nào để chuyển hóa thiết yếu cuộc đời ḿnh.
Chúng ta có nên bỏ ra một phần thời gian và nỗ lực thường chỉ dùng vào các việc tầm thường - nói chuyện tầm phào và các thứ tương tự - hầu đạt đến một tri kiến về thực chất của cảm xúc phiền nhiễu chăng. Tôi tin rằng việc đó có một ảnh hưởng rất lớn lao đến phẩm chất của cuộc đời. Cả cá nhân lẫn xă hội đều hưởng lợi lạc. Một trong các điều trước tiên chúng ta cần khám phá là cảm xúc phiền nhiễu tác hại đến thế nào. Và khi càng phát triển được sự thẩm định về bản chất tác hại của chúng, ta càng xa rời xu hướng theo đuổi chúng. Chỉ nội điều đó cũng có một ảnh hưởng đầy ư nghĩa cho đời ta.
Cần quán xét không những ư niệm và cảm xúc tiêu cực phá hủy kinh nghiệm an b́nh của chúng ta như thế nào, mà c̣n làm hao ṃn cả sức khỏe. Trong hệ thống y khoa Tây tạng, giận dữ là nguồn gốc đầu tiên của nhiều bệnh chứng, kể cả các bệnh liên quan đến áp huyết cao, mất ngủ, và suy nhược bất thường - quan điểm này ngày càng được y khoa thay thế chấp nhận.
Một hồi niệm tuổi thơ của tôi có thể phác họa được phương cách cảm xúc phiền nhiễu tác hại như thế nào. Khi c̣n ở tuổi vị thành niên, một trong các giải trí ưa thích của tôi là cứ táy máy sửa mấy chiếc xe hơi cũ của vị tiền nhiệm, Đạt lai Lạt ma thứ 13 đă sở hữu không lâu trước khi ngài mất năm 1933. Có tất cả là bốn chiếc, hai chiếc Austins nhỏ của hăng chế tạo Anh, một chiếc Dodge, một chiếc Jeep xập xệ, cả hai đều của Mỹ. Bốn chiếc này cộng lại hầu như là các chiếc xe hơi duy nhất tại Tây tạng lúc bấy giờ. Đối với một Đạt lai Lạt ma trẻ tuổi, các cổ vật bụi bậm đó thật vô cùng thu hút, và tôi cứ muốn làm cho chúng chạy trở lại.
Giấc mơ thầm kín của tôi là học lái xe. Nhưng sau một thời gian đầy phiền toái cùng các viên chức chính quyền khác nhau, cuối cùng tôi mới t́m ra được một người biết chút đỉnh về xe hơi. Đó là Lhakpa Tsering, đến từ Kalimpong, một thành phố nằm cạnh biên giới Ấn độ. Một hôm, tôi c̣n nhớ, anh ta đang làm việc với cái máy của một trong các chiếc xe, th́nh ĺnh, anh buông cái mỏ lết xuống, chửi thề lớn tiếng, và đứng bật dậy. Chẳng may, anh lại quên cái nấp xe c̣n đang mở phía trên đầu ḿnh, và đụng vào đó thật mạnh. Nhưng rồi trước sự sửng sốt của tôi, thay v́ cẩn thận cúi đầu lùi ra, anh lại càng nổi giận thêm lên, và đứng bật dậy một lần nữa, đụng đầu một lần thứ nh́ càng mạnh hơn nữa. Tôi đứng sững sờ một hồi trước mấy món đồ cổ đó. Rồi sau đó, tôi không thể nào ngưng cười được.
Lhakpa Tsering nổi giận như thế chỉ mang đến kết quả là hai vết trầy khá nặng. Đó chỉ là chuyện xui của anh. Nhưng từ điều đó, chúng ta có thể thấy phương cách mà cảm xúc phiền nhiễu phá hoại một trong các phẩm chất quư giá nhất của ta, gọi là, khả năng thức giác phân biện. Mất khả năng này, chúng ta sẽ không thể đánh giá giữa đúng và sai, thẩm định điều ǵ mang đến lợi lạc dài lâu và điều chỉ có lợi tạm thời cho ta và người, và nhận thức được kết quả từ hành động của ḿnh; do đó sẽ không hơn ǵ loài thú mấy. Tuy có vẻ như nhỏ nhặt, nhưng dưới ảnh hưởng của chúng, ta có thể làm những ǵ mà b́nh thường ta không bao giờ nghĩ đến làm điều đó.
Sự bế tắc của cơ năng quan yếu này cho thấy một đặc điểm tiêu cực khác của loại sự kiện tinh thần và cảm xúc. Các cảm xúc phiền nhiễu lừa dối chúng ta. Chúng có vẻ như trao tặng sự thỏa măn. Mặc dù cảm xúc đó đến với ta mạo danh như là bảo vệ, như mang đến sức mạnh và sự táo bạo, thật ra thứ năng lực đó trên căn bản chỉ là mù quáng. Quyết định đưa ra dưới ảnh hưởng của nó thường chỉ là nguồn gốc của sự hối tiếc. Loại sân giận như thế rất thường là chỉ dấu một sự yếu đuối hơn sức mạnh. Nhiều người kinh nghiệm về các tranh căi tệ hại đến độ người ta bắt đầu hành hạ nhau bằng ngôn ngữ, một dấu hiệu cho thấy sự yếu đuối của họ. Hơn nữa, chúng ta không cần sân giận mới có thể phát triển được can đảm và tự tin. Như chúng ta thấy, các đức tánh đó chỉ làm được qua các phương thức khác.
Các cảm xúc phiền nhiễu c̣n chứa một diện phi lư. Chúng khích lệ ta giả thiết như các thứ bề ngoài là luôn cân xứng với thực tế. Khi chúng ta bắt đầu giận dữ hoặc cảm thấy thù ghét, ta có xu hướng nh́n người khác như là các đặc tánh của họ không thể nào biến đổi. Một người có thể trông thật đáng chỉ trích từ đỉnh đầu cho đến đế giày dưới chân họ. Chúng ta quên khuấy đi, cũng như ta, họ là chúng sanh đau khổ với cùng thứ ước vọng hạnh phúc và tránh đau khổ. Dù vậy, khi sức mạnh của cơn giận đă giảm bớt, chỉ cần dùng lẽ thường, ta cũng biết là họ trông không đến nỗi tệ lắm. Cùng tiến tŕnh này nhưng đảo ngược chiều, là trường hợp cá nhân bị say đắm quá. Đối tượng sẽ trở thành thật đáng ham muốn, cho đến khi móng vuốt của cảm xúc phiền nhiễu buông lơi, th́ họ trông cũng không có ǵ đáng gọi là hoàn hảo. Thật vậy, khi đam mê của chúng ta khởi dậy quá mạnh, có một sự nguy hiểm đáng kể hướng về phía đối cực kia. Cá nhân đă từng được thần tượng hóa, có thể trở nên đáng khinh hoặc đáng ghét, mặc dù đó cũng chỉ là một người từ đầu chí cuối.
Các cảm xúc phiền nhiễu c̣n vô ích. Càng tiếp thụ chúng nhiều, ta lại càng ít chỗ dành các phẩm tánh - như ḷng tử tế và tâm từ bi - và càng ít khả năng hầu giải quyết các vấn đề. Thật vậy, không khi nào các ư niệm và cảm xúc tiêu cực này lại giúp ích cho ta hoặc người khác. Chúng ta càng sân hận, th́ người khác càng e dè xa lánh. Càng nghi hoặc, th́ càng mất đi các người có thể tin cậy và trở nên cô độc. Càng tham dục, th́ càng ít cơ hội triển khai được các liên hệ thích đáng cùng người khác, và càng cô đơn hơn. Hăy xem người có sinh hoạt bị điều động phần lớn do các cảm xúc phiền nhiễu, hoặc nói cách khác, do các ràng buộc ưa ghét thô thiển, đến từ tham dục, vọng cầu, kiêu mạn, vân vân. Người như vậy cũng có thể trở nên rất quyền lực và nổi tiếng. Tên của họ có khi c̣n ghi vào lịch sử. Nhưng sau khi họ chết, sức mạnh của họ cũng đi theo và danh vọng chỉ c̣n là một ngôn từ trống rỗng. Như thế quả thật họ đă đạt đến điều ǵ?
Không ở đâu sự vô ích của cảm xúc phiền nhiễu lộ liễu bằng trường hợp sân hận. Khi trở nên sân giận, chúng ta ngưng cắt mọi thứ từ bi, thương yêu, rộng lượng, tha thứ, bao dung, và nhẫn nại cùng một lúc. Chúng ta tự dẹp mất các thứ mà hạnh phúc hàm chứa. Và chẳng những cơn giận phá hủy tức khắc các cơ năng chủ yếu của ta, nó c̣n đưa ta vào phẫn nộ, khinh bỉ, thù hận, và độc ác - mỗi thứ đó đều luôn luôn tiêu cực v́ là nguyên do trực tiếp tác hại đến người khác. Sân giận gây đau khổ. Ít nhất là nó tạo nỗi khổ của sự bối rối. Một thí dụ, tôi luôn luôn thích việc sửa đồng hồ. Nhưng tôi c̣n nhớ một số trường hợp hồi c̣n bé, khi từng mất hết nhẫn nại với các thứ phụ tùng nhỏ nhặt và phức tạp. Tôi nhặt một bộ máy và đập mạnh nó lên bàn. Dĩ nhiên, tôi cảm thấy ân hận và hỗ thẹn v́ thái độ của ḿnh - đặc biệt là khi, vào một trường hợp nọ, tôi phải trả đồng hồ lại cho người chủ trong t́nh trạng tồi tệ hơn trước khi sửa.
Câu chuyện này tuy rất tầm thường, nhưng đưa đến một điểm là, mặc dù chúng ta có nhiều của cải vật chất thế nào - thức ăn ngon, bàn ghế tốt, máy truyền h́nh tối tân - khi giận dữ cũng đều bị mất hết an b́nh nội tại. Chúng ta không c̣n hưởng thụ bữa ăn ngon được. Và một khi trở thành thói quen, ta sẽ học từ đó, là dù giàu, dù mạnh, các người khác cũng chỉ tránh né ta. Họ sẽ bảo, "Ồ, vâng, ông ấy rất khôn khéo, nhưng ông ấy xấu nết quá, ai cũng biết," và người khác sẽ tránh xa. Hoặc là họ sẽ bảo, "Vâng bà ấy quả thật có tài đặc biệt, nhưng hay dễ nổi cơn quá. Tốt hơn hết là nên coi chừng." Cũng như khi con chó hay gầm gừ và nhe răng, chúng ta cần cẩn thận đề pḥng những kẻ có con tim dễ bị rối loạn bởi cơn giận dữ. Tốt hơn hết ta tránh đến gần để khỏi bị lănh cơn bất tử.
Tôi không phủ nhận sự kiện, tương tự như trong trường hợp sợ hăi, có một thứ sân giận "thô" nào đó mà chúng ta kinh nghiệm như là một sự đổ dồn năng lực vào người, hơn là một cảm xúc tăng cường có nhận thức. H́nh thức sân giận này được tưởng chừng như có thể mang lại kết quả tích cực. Thử tưởng tượng đến cơn giận trước sự bất công khiến người ta hành động một cách vị tha. Cơn giận khiến ta xông vào giúp đỡ cho người nào đó bị tấn công ngoài đường phố, cũng có thể xem như tích cực. Nhưng nếu nó vượt qua mức tiếp giao cùng sự bất công, hoặc nếu nó trở thành việc cá nhân và chuyển sang trả thù hoặc độc ác, th́ nguy hiểm khởi dậy. Khi chúng ta làm điều ǵ tiêu cực, vẫn có thể nhận ra sự khác biệt giữa ta và hành động tiêu cực đó. Nhưng ta lại thường thất bại trong việc tách biệt hành động và tác nhân khi nó đến từ người khác. Điều này cho thấy cơn giận dù được bề ngoài có vẻ được xác nhận như đúng, cũng vẫn khó tin cậy.
Nếu thấy hơi quá đáng khi bảo sân giận là một cảm xúc hoàn toàn vô ích, chúng ta có thể xét lại xem có người nào từng bảo là sân giận có thể mang lại hạnh phúc chăng? Không ai cả. Có y sĩ nào cho toa dùng giận để chữa bệnh chưa? Không một ai. Độc giả thử tự hỏi ḿnh: khi ta trở nên giận dữ, ta có hạnh phúc chăng? Tâm ta có b́nh tĩnh và thân ta có thoải mái chăng? Hoặc trái lại ta c̣n cảm thấy thân như căng thẳng và tâm bất ổn?
Nếu muốn giữ được tâm an b́nh hầu đạt đến hạnh phúc, theo đó phải áp đặt khuynh hướng duy lư và vô vụ lợi lên các ư niệm và cảm xúc tiêu cực, ta cần phải vun trồng một thói quen vững chắc giới hạn các phản ứng trước chúng. Các ư niệm và cảm xúc tiêu cực chỉ xui khiến ta đi vào hành động vô luân. Hơn nữa, bởi v́ cảm xúc tiêu cực c̣n là nguồn đau khổ nội tại - đó là nền tảng của ẩn ức, lẫn lộn, bất an, lo lắng, và mất tự trọng dẫn đến sự tiêu hao ḷng tự tin - cho nên thất bại khi làm việc đó khiến ta phải ở trong trạng thái khó chịu tinh thần và cảm xúc thường xuyên. An b́nh nội tại không thể có được. Lo lắng và ẩn ức sẽ không bao giờ biến mất.
Vài người cảm thấy mặc dù có thể đúng khi phải ngăn các cảm xúc hận thù khiến cho ta trở thành hung bạo và đi đến giết chóc, nhưng ta sẽ bị nguy hiểm mất đi sự độc lập nếu cứ hạn chế các cảm xúc và giới luật tâm trí. Thật ra, chính điều đối ngược lại mới đúng. Giống như các đối thủ của t́nh thương yêu và tâm từ bi, sân hận và các cảm xúc tiêu cực không bao giờ bị tắt ngúm. Chúng c̣n có một xu hướng bành trướng, giống như ḍng sông lụt lội vào mùa hè khi băng tuyết tan. Do đó, thay v́ được tự do, trái lại tâm ta c̣n bị nô lệ và trở nên bất lực trước chúng. Khi ta dễ dăi cùng các ư niệm và cảm xúc tiêu cực, ta sẽ quen thuộc cùng chúng không thể tránh khỏi. Kết quả, dần dần ta càng nghiêng về chúng hơn và càng bị chúng điều động hơn. Ta sẽ quen bùng nổ mỗi khi đối diện cùng các trường hợp không thú vị.
An b́nh nội tại, như đặc điểm chủ yếu của hạnh phúc, và sân hận không thể nào cùng hiện hữu mà không làm tiêu hao lẫn nhau. Thật vậy, ư niệm và cảm xúc tiêu cực làm tiêu hao các nguyên nhân tạo ra an b́nh và hạnh phúc. Thử nghĩ cho đúng, thật hoàn toàn phi lư khi t́m hạnh phúc mà không làm ǵ để giới chế giận dữ, khinh bỉ, và các ư niệm và cảm xúc ác độc. Hăy nghĩ khi ta trở thành giận dữ, ta thường dùng các lời lẽ nặng nề. Lời lẽ nặng nề có thể phá hủy t́nh bạn. Hạnh phúc đặt trên các mối liên hệ cùng người khác, nếu ta hủy diệt t́nh bạn, th́ đă làm tiêu ṃn một trong các điều kiện thật sự của chính hạnh phúc.
Bảo rằng ta cần phải ngăn cơn giận cùng các ư niệm và cảm xúc tiêu cực, không có nghĩa ta phải phủ nhận các cảm xúc. Có một sự khác biệt quan yếu giữa phủ nhận và giới luật. Việc sau thiết lập một thứ kỷ luật cẩn trọng và tự nguyện đặt trên sự tôn trọng ích lợi tha nhân. Điều đó rất khác với trường hợp của người đè nén các cảm xúc như là giận dữ chỉ v́ họ cảm thấy cần phải phô bày một bề ngoài có vẻ tự chủ, hoặc v́ lo sợ đến ư nghĩ của người khác. Thái độ đó giống như khép miệng vết thương lại trong khi nó c̣n nhiễm độc. Lại nữa, chúng ta không phải nói đến chuyện các luật lệ phải tuân theo. Khi phủ nhận và áp lực xảy ra chỉ tạo nguy hiểm, v́ cá nhân đó sẽ tồn trữ các sự giận dữ và thù ghét. Vấn đề ở đây là trong một thời điểm tương lai nào đó, họ có thể thấy ḿnh không c̣n chịu đựng nổi các thứ cảm xúc đó lâu hơn nữa.
Nói cách khác, dĩ nhiên có các ư niệm và cảm xúc thích đáng, c̣n quan trọng là khác, để mà bày tỏ thẳng thắn - kể cả các thứ tiêu cực - dù có các cách thích hợp ít hoặc nhiều để làm thế. Tốt hơn là nên đối diện với người hoặc hoàn cảnh hầu giải quyết, chứ đừng che dấu nỗi giận, nghiền ngẫm nó, và nuôi oán hận trong tâm. Tuy vậy, nếu ta bày tỏ một cách không biện biệt các thứ ư niệm và cảm xúc tiêu cực, chỉ trên nền tảng là chúng cần được bộc lộ rơ ràng, th́ rất có thể - qua các lư do tôi đă nêu trên - sẽ khiến ta mất đi sự b́nh tỉnh và làm quá đáng. Do đó, điều quan trọng là phải biết biện biệt, kể cả trên diện các cảm xúc mà ta bày tỏ lẫn cách thức bày tỏ chúng.
Theo tôi hiểu, hạnh phúc chân thật có đặc tánh là an b́nh nội tại và đặt trên nền tảng liên hệ hài ḥa cùng tha nhân. Do đó nó tùy thuộc vào hành vi luân lư. Hành vi này lại bao gồm những hành động lấy lợi ích tha nhân làm trọng. Như thế, nếu chúng ta muốn hạnh phúc, cần phải kềm chế bớt các phản ứng trước ư niệm và cảm xúc tiêu cực. Tôi muốn ngụ ư như khi bảo rằng, chúng ta cần phải thuần con voi hoang dại vốn là cái tâm vô giới luật của ta. Khi tôi thất bại trong việc giới chế các phản ứng trước cảm xúc tiêu cực, hành động của tôi trở thành vô luân lư và nhiễu hại các nguyên nhân đưa đến hạnh phúc. Ở đây, chúng ta không phải nói đến việc đắc quả Phật quả, mà cũng không nói đến việc hợp nhất cùng Thượng đế. Chúng ta chỉ nhận thức đơn thuần rằng, các lợi lạc và hạnh phúc tương lai của tôi, vốn nối kết rất gần gũi cùng của người khác, v́ thế cần phải học để hành xử cho thích ứng.
|
| Quay trở về đầu |
|
| |
thienkhoitimvui
Hội viên
Đă tham gia: 30 November 2004
Nơi cư ngụ: Vietnam
Hiện giờ: Offline
Bài gửi: 2445
|
| Msg 10 of 20: Đă gửi: 03 January 2005 lúc 1:07pm | Đă lưu IP
|
|
|
CHƯƠNG VII: LUÂN LƯ VỀ HẠNH
Tôi từng đề nghị, nếu chúng ta muốn hạnh phúc chân thật, th́ giới luật nội tại rất cần thiết. Tuy thế, chúng ta không thể ngưng ở giới luật. Mặc dù nó có thể ngăn ngừa ta thực hiện các hành sai quấy rất tiêu cực, nhưng chỉ giới luật không chưa đủ khiến ta đạt hạnh phúc với đặc tánh an b́nh nội tại. Muốn chuyển hóa được chính ḿnh - các thói quen và xu hướng - sao cho mọi hành động đều từ bi, cần phải phát triển được điều có thể gọi là luân lư về hạnh. Cùng lúc với sự giới chế ư niệm và cảm xúc tiêu cực, ta c̣n cần phải vun trồng và tăng cường các phẩm hạnh tích cực. Các phẩm hạnh tích cực đó là ǵ? Các phẩm tánh cơ bản của loài người, hoặc đức hạnh tâm linh.
Sau từ bi (nying je), hạnh chủ yếu kế tiếp tiếng Tây tạng gọi là so pa. Một lần nữa, ta lại có một chuyên từ có vẻ không sẵn có từ tương đương trong ngôn ngữ khác, mặc dù ư nghĩa tiềm chứa vốn rất phổ thông. Thông thường, so pa được dịch là "nhẫn nại," mặc dù tự nghĩa của nó là"có thể chịu đựng" hoặc "có thể chống lại." Nhưng từ này c̣n chứa một khái niệm về sự quyết định. Nó nói lên một phản ứng cẩn trọng (đối nghịch với phản ứng phi lư) chống lại ư niệm và cảm xúc tiêu cực mạnh mẽ có xu hướng trổi dậy khi ta gặp nguy hiểm. Như thế, so pa là thứ tạo cho ta sức mạnh để chống kháng đau khổ và bảo vệ khỏi đánh mất tâm từ bi ngay dù đối với kẻ làm hại ta.
Trong hạn định này, tôi nhớ lại thí dụ của Lopon-la, một tăng sĩ ở Namgyal, tu viện riêng của Đạt lai Lạt ma. Sau khi tôi thoát khỏi Tây tạng, Lopon-la là một trong nhiều ngàn tăng ni và viên chức bị các lực lượng xâm chiếm bắt giam. Cuối cùng được phóng thích, ông được phép đến Ấn độ, nơi đó, ông tái nhập tu viện cũ của ḿnh. Hơn hai mươi năm kể từ lần cuối được gặp ông, giờ tôi thấy Lopon-la cũng chẳng khác ǵ trong hồi ức của tôi là bao. Ông già hơn, dĩ nhiên, nhưng về vật lư không bị hư hao, và về tinh thần, t́nh cảnh tệ hại đă không ảnh hưởng ông chút nào. Sự nhẹ nhàng và thanh tịnh vẫn c̣n nơi ông. Trong khi tṛ chuyện, tôi được biết ông đă phải chịu đựng sự đối xử vô cùng khắc nghiệt trong suốt những năm dài bị giam cầm. Giống như những người khác, ông là đối tượng để "học tập cải tạo," trong suốt thời gian đó ông bị bắt buộc phải từ bỏ tôn giáo, và nhiều lần bị hành hạ tra tấn. Khi tôi hỏi có khi nào ông sợ hăi chăng, ông nh́n nhận chỉ có một điều khiến ông lo sợ: đó là có thể bị mất đi tâm từ bi và quan ngại đến các kẻ giam cầm ḿnh.
Tôi rất cảm động v́ điều đó, và rất cảm hứng. Nghe câu chuyện của Lopon-la càng xác quyết điều tôi hằng tin. Đó là không phải chỉ có thân thể vật lư của một người, hoặc trí thông minh hay giáo dục, hoặc cả đến điều kiện xă hội, có thể cho phép họ chịu đựng gian khổ. Điều ư nghĩa hơn nhiều chính là trạng thái tâm linh của họ. Và trong khi một số có thể sanh tồn bằng nghị lực đơn thuần, th́ những người đau khổ ít nhất chính là người đạt đến một tŕnh độ cao của so pa.
Nhẫn nại và nghị lực (can đảm đối diện cùng kẻ địch) là hai chữ tương đối gần với ư nghĩa của so pa ở tŕnh độ thứ nhất. Nhưng khi một người triển khai được nhiều hơn, đó là thái độ trong khi đối kháng, một cảm thức về sự không bị quấy nhiễu, phản ánh một sự cố t́nh chấp nhận tân khổ hầu theo đuổi một mục tiêu tâm linh cao hơn. Điều đó bao gồm việc chấp nhận thực tế của trạng huống qua nhận thức rằng, bên dưới đặc thái đó, là một mạng lưới phức tạp của các nhân duyên và điều kiện liên hệ với nhau.
So pa như thế là phương tiện giúp chúng ta thật hành chân bất bạo động. Nó cho phép chúng ta không những giới chế được các phản ứng vật lư khi bị kích động, mà c̣n cho phép ta buông bỏ được các ư niệm và cảm xúc tiêu cực. Chúng ta không thể nói đến so pa khi chịu thua cho một người qua sự thù hiềm hoặc oán hận. Thí dụ, một viên chức cao cấp trong sở cứ làm ta khó chịu mà ta bắt buộc phải tŕ hoăn phản ứng mặc dù có cảm tưởng xấu, như thế không phải là so pa. Tinh túy của so pa là sự nhẫn nại kiên quyết trước mặt đối phương. Nói cách khác, người hành kiên tŕ chịu đựng vốn quả quyết không chịu thua trước các thúc đẩy tiêu cực (được kinh nghiệm như cảm xúc phiền nhiễu dưới h́nh thức của giận dữ, thù ghét, muốn trả thù, vân vân) mà chỉ chống trả cảm thức bị thương tổn và ư muốn dĩ oán báo oán.
Không điều nào trên đây có ư muốn phủ nhận cũng có những lúc thích đáng để phản ứng lại cùng kẻ khác bằng các biện pháp mạnh. Cũng không phải thật hành nhẫn nại theo nghĩa mô tả trên, là phải chấp nhận tất cả mọi điều kẻ khác làm và chỉ chịu thua đơn giản. So pa không nên bị lẫn lộn với sự thụ động đơn thuần. Trái lại, c̣n phải chọn nhận một thái độ đối kháng mạnh mẽ mới đúng nghĩa thật hành so pa. Có những lúc trong đời của bất kỳ ai, các ngôn từ cứng rắn - thậm chí cả sự va chạm vật lư - phải được dùng đến. Nhưng v́ sự b́nh tỉnh bên trong đă được bảo toàn, chứ không bị tràn ngập bởi các ư niệm và cảm xúc tiêu cực, nên so pa có nghĩa là ta ở một vị thế mạnh mẽ hơn để lượng định một phản ứng bất bạo động thích đáng. Do vậy, ta thấy đó chính là đối cực của sự hèn nhát. Hèn nhát trổi dậy khi ta mất tự tin do bởi sợ sệt. Nhẫn nại chịu đựng có nghĩa là chúng ta vẫn kiên định cho dù có sợ.
Khi nói đến chấp nhận, tôi không ngụ ư là chúng ta không thể làm bất cứ điều ǵ trong quyền lực hầu giải quyết các vấn đề đến lúc khả thi. Nhưng trong trường hợp hiện đang đau khổ - mà ta đă nhận chịu trước đó - chấp nhận có thể giúp đảm bảo cho kinh nghiệm không bị trộn vào thêm các thứ gánh nặng đau khổ tinh thần và cảm xúc. Thí dụ, không có điều ǵ ta có thể làm được trước tuổi già. Tốt hơn là chấp nhận các điều kiện của nó thay v́ sợ hăi. Thật vậy, tôi thường cảm thấy sự kiện các người già lăo cứ muốn làm ra vẻ trẻ trung là điều hơi rồ dại.
Nhẫn nại chịu đựng, như thế, là một phẩm hạnh giúp chúng ta ngăn ngừa các ư niệm và cảm xúc tiêu cực đến xâm nhập. Nó bảo toàn cho an b́nh nội tại trước trở lực. Khi thật hành nhẫn nại bằng cách đó, hành vi của ta có tánh thiện lành hợp luân lư. Như ta đă thấy, bước đầu trong việc thật hành luân lư là kiểm soát phản ứng trước ư niệm và cảm xúc tiêu cực khi chúng khởi dậy. Bước kế tiếp - điều phải làm sau khi đă đạp thắng - là đối kháng lại sự thách đố bằng sự nhẫn nại.
Ở đây, độc giả có thể phản đối là chắc chắn có những trường hợp không thể làm được. Có những lúc kẻ thân cận ta nhất, biết hết các nhược điểm của ta, đối xử với ta một cách không thể nào ngăn được cơn giận tràn đến vượt mọi khả năng kháng chế? Trong các trường hợp đó, thật ra ta có thể thấy không sao giữ được tâm từ bi đối với kẻ khác, nhưng ít ra ta nên giữ ǵn đừng phản ứng bạo động hoặc hung hăng. Rời pḥng và ra ngoài đi bộ, hoặc đếm hai mươi hơi thở dài, có thể là điều tốt nhất: ta cần t́m cách nào đó để lắng dịu xuống một chút. Đó là v́ sao ta cần phải đặt việc thật hành nhẫn nại làm trọng tâm trong đời sống hàng ngày. Đó là vấn đề thân quen cùng nó ở tŕnh độ sâu xa nhất, sao cho mỗi khi gặp hoàn cảnh khó khăn, mặc dù cho phải nỗ lực thêm, ta vẫn c̣n nhận biết có những ǵ dính dấp trong đó. Mặt khác, nếu ta cứ lơ là việc thật hành nhẫn nại cho đến khi phải kinh nghiệm trở ngại, hẳn ta rất khó thành công trong việc khắc phục thách đố.
Một trong các phương cách tốt nhất để khởi sự làm quen cùng đức tánh nhẫn nại, hoặc so pa, đó là bỏ thời giờ quán chiếu có hệ thống về các lợi lạc của nó. Nó là nguồn của sự tha thứ. Hơn nữa, không ǵ có thể vượt qua so pa trong việc bảo toàn sự quan tâm đến tha nhân của ta, cho dù họ hành xử ra sao. Khi so pa được phối hợp cùng khả năng phân biệt giữa hành động và tác nhân, tha thứ tự nhiên khởi dậy. Nó cho phép ta vẫn giữ được sự phán đoán về hành động, và cho phép ta có được tâm từ bi đối với người. Tương tự, khi ta triển khai được khả năng chịu đựng một cách nhẫn nại, ta thấy ḿnh phát triển được một bảo toàn cân phân sự điềm tĩnh và an nhiên. Ta sẽ bớt tánh đối kháng và dễ ḥa hợp hơn. Điều đó sẽ tạo một không khí tích cực quanh ta khiến cho người khác dễ liên hệ hơn. Và nhờ căn bản cảm xúc vững chắc qua việc thật hành, chúng ta thấy chẳng những tinh thần và tâm linh trở nên vững vàng, mà cả vật lư cũng khỏe mạnh. Tôi có sức khỏe tốt chắc chắn nhờ tôi thường có tâm điềm tĩnh và an b́nh.
Nhưng lợi lạc quan yếu nhất của so pa, hay nhẫn nại, nằm ở sự kiện nó hành xử như một kháng dược mạnh mẽ trước sự phiền nhiễu của sân hận - đe dọa lớn nhất cho sự an b́nh nội tại và hạnh phúc. Thật vậy, chúng ta thấy nhẫn nại là phương tiện tốt nhất để tự bảo vệ nội tâm của ḿnh chống lại các ảnh hưởng tàn hại do sân hận. Thử quán xét: giàu có không thể nào bảo vệ khỏi sân hận. Học thức cũng không, cho dù người đó uyên bác hoặc thông minh đến đâu. Ngay cả luật pháp cũng không giúp ǵ được trong vấn đề này. Và danh vọng cũng vô ích. Chỉ có sự bảo vệ nội tâm của chịu đựng nhẫn nại mới có thể giúp ta khỏi kinh nghiệm hỗn loạn của ư niệm và cảm xúc tiêu cực. Tâm thức, hoặc tinh thần (lo), không phải là vật lư. Nó không thể sờ chạm hoặc tác hại một cách trực tiếp. Chỉ có ư niệm và cảm xúc tiêu cực có thể làm hại nó. Do đó, chỉ có một phẩm tánh tích cực tương ứng mới có thể bảo vệ được nó.
Trong bước thứ nh́ trong việc thân quen cùng đức tánh nhẫn nại, rất cần nghĩ rằng nghịch cảnh không phải là mối đe dọa lớn lao cho an b́nh nội tâm, ngược lại c̣n có thể dùng như phương tiện hầu đạt được sự nhẫn nại. Qua phối cảnh đó, chúng ta thấy những kẻ hại ḿnh, trong một ư nghĩa nào đó, lại là thầy của sự nhẫn nại. Những người đó dạy chúng ta rằng, ta không bao giờ có thể học khi nghe người khác nói, dù rằng họ khôn ngoan hay thánh thiện đến đâu. Cũng như độc giả không thể hy vọng học được đức hạnh chỉ nhờ việc đọc quyển sách này - trừ phi, dĩ nhiên, nó buồn nản đến độ đ̣i hỏi phải kiên tŕ mới đọc được! Đứng trước trở lực, chúng ta có thể học giá trị của sự chịu đựng nhẫn nại. Và, đặc biệt, kẻ hại ta lại cho ta cơ hội tốt để thật hành thái độ giới luật.
Điều đó không có nghĩa kẻ đó không chịu trách nhiệm về hành động của họ. Nhưng chỉ để nhắc nhở rằng họ có thể hành động phần lớn v́ vô minh. Một đứa bé lớn lên trong môi trường bạo động có thể không được biết cách hành xử nào khác. Kết quả, vấn đề trách cứ trở thành thừa thăi. Phản ứng thích đáng đối với người tạo khổ cho ta - ở đây dĩ nhiên tôi không bàn đến các trường hợp đối phương chống ta hợp lư, hoặc từ khước các yêu cầu vô lư của ta - là nhận thức rằng trong khi tác hại, cuối cùng họ đă đánh mất sự an b́nh nội tâm, sự quân b́nh, và từ đó hạnh phúc của họ. Và điều tốt nhất chúng ta làm được là khởi tâm từ bi đối với họ, đặc biệt phải nhận biết nếu chỉ ước ao đơn giản nh́n thấy họ bị đau sẽ không thể làm hại họ thật sự. Nó lại c̣n chắc chắn sẽ làm hại cả chúng ta.
Thử tưởng tượng hai người láng giềng đang tranh chấp nhau. Một người xem nhẹ chuyện căi cọ đó. Người kia bị ám ảnh và âm mưu toan tính kế hoạch làm hại đối phương. Nhưng điều ǵ xảy ra? Nuôi dưỡng nghiền ngẫm ác niệm trong ḷng, chẳng bao lâu người đó sanh bệnh. Khởi đầu là mất ăn, rồi đến mất ngủ. Dần dà sức khỏe suy sụp. Người đó ngày đêm khổ sở - kết quả đáng tức cười là - cuối cùng đă giúp ước muốn của đối phương được trọn vẹn.
Thật vậy, khi chúng ta suy nghĩ tận tường, có một điều ǵ không hoàn toàn hợp lư khi đơn cử các cá nhân như là đối tượng của sự sân hận. Thử làm một thực tập đơn giản bằng sự tưởng tượng. Quán xét trường hợp một người dùng lời lẽ ngược đăi chúng ta. Nếu ta cảm thấy nghiêng về sân hận trong trường hợp bị thương tổn đó, phải chăng tiêu điểm của cảm xúc ta là các lời lẽ đó, bởi v́ chính chúng làm thương tổn ta? Hoặc ta sân hận đối với cá nhân đă la lối với ta? Có thể phản đối rằng, chính cá nhân đó đă la lối, và chúng ta đúng khi đặt trách nhiệm đạo đức lên kẻ đó chứ không phải lên lời của hắn. Điều đó có thể đúng. Nhưng đồng thời, nếu ta giận v́ điều thật sự tạo ra cơn đau, th́ chính lời lẽ mới là nguyên nhân trực tiếp. Hơn nữa, ta có thể trút cơn giận của ḿnh lên điều đưa kẻ đó đến hành động ngược đăi ta, tức là các cảm xúc tiêu cực hay không? Bởi v́ nếu kẻ đó điềm tĩnh và an b́nh, hắn sẽ không hành xử như thế. Vậy mà trong ba yếu tố đó - lời lẽ gây thương tổn, người la lối chúng, và các động cơ tiêu cực thúc đẩy chúng - ta lại hướng cơn giận của ḿnh vào người đó. Có một điều ǵ ở đây không được thông suốt lắm.
Nếu phản đối như là bản chất của kẻ ngược đăi mới chính thật là nguyên nhân của sự thương tổn, th́ ta lại không có căn cứ hợp lư cho cơn giận đối với cá nhân đó. Nếu bản chất tối hậu của người đó là ác cảm đối với chúng ta, th́ họ không thể nào hành xử khác đi. Trong trường hợp này, giận họ chỉ là vô nghĩa. Nếu ta bị đốt cháy, thật vô nghĩa nếu nổi giận cùng lửa. Bởi v́ bản chất của lửa là đốt cháy. Nhưng để nhớ lại rằng khái niệm về ác cảm cố hữu hoặc sự tà ác cố hữu là điều giả tạo, chúng ta thử xét trường hợp trong các hoàn cảnh khác nhau, một người từng làm hại ta vẫn có thể trở thành bạn tốt. Chẳng có ǵ là lạ khi nghe các câu chuyện về các chiến sĩ của hai phe thù địch lại trở thành đồng minh trong thời b́nh. Và hầu hết chúng ta đều có kinh nghiệm gặp được những người từng có tiếng xấu lại trở thành rất dễ mến.
Dĩ nhiên tôi không đề nghị chúng ta phải luôn nên đưa các quán chiếu trên vào bất cứ hoàn cảnh nào. Khi ta bị đe dọa thân thể, tốt nhất nên tập trung năng lực, không phải vào việc lư luận như trên, mà nên bỏ chạy đi! Nhưng rất hữu ích nếu chịu bỏ th́ giờ làm quen cùng các khía cạnh và lợi ích đa diện của sự nhẫn nại. Điều này có thể giúp ta đương đầu cùng mọi trở lực với một thái độ xây dựng.
Tôi đă nói đến so pa, hoặc nhẫn nại, tác động như một đối lực trước sân hận. Thật vậy, đối với bất cứ trạng thái tiêu cực nào, chúng ta đều có thể nhận ra một thứ đối kháng cùng nó. Thí dụ, khiêm tốn đối kháng kiêu mạn; hài ḷng đối kháng tham dục; tinh tấn đối kháng phóng dật. Do đó, nếu chúng ta muốn vượt qua trạng thái bất thiện khởi từ sự bành trướng của các ư niệm và cảm xúc tiêu cực, th́ việc vun trồng đức hạnh không thể tách rời khỏi giới luật phản ứng trước cảm xúc tiêu cực. Chúng đi sát bên nhau. Chính v́ vậy mà kỷ luật luân lư không thể thu hẹp chỉ trong sự giới chế hoặc chỉ qua sự xác định các phẩm tánh tích cực.
Để thấy rơ tiến tŕnh giới luật song đôi cùng hành động đối kháng như thế nào, thử quán xét về sự lo âu. Có thể mô tả đó là một h́nh thái của lo sợ, nhưng có một cấu tạo tinh thần phát triển cao hơn. Ta bị buộc phải đối kháng cùng các kinh nghiệm và sự kiện đă từng quan tâm đến. Nhưng từ sự quan tâm chuyển thành lo âu khi ta bắt đầu nghiền ngẫm và để cho trí tưởng thêm vào các phản ảnh tiêu cực. Rồi ta bắt đầu cảm thấy lo âu và phiền muộn. Và nếu càng buông thả vào phiền muộn, ta lại càng t́m thấy nhiều lư do hơn cho nó. Cuối cùng, ta sẽ thấy ḿnh đang ở trong một trạng thái khốn khổ thường xuyên. Trạng thái này càng phát triển, th́ ta càng giảm khả năng hành động đối kháng, và nó càng mạnh mẽ hơn lên. Nhưng nếu suy nghĩ cẩn thận, chúng ta thấy bên dưới tiến tŕnh này là một nhăn quan hạn hẹp và thiếu phối cảnh thích đáng. Điều này khiến ta quên khuấy là sự vật và sự kiện vốn hiện hữu như kết quả của vô số nguyên nhân và điều kiện. Ta cứ tập trung vào chỉ một hoặc hai khía cạnh của hoàn cảnh. Khi làm vậy, ta khó tránh tự hạn chế trong việc t́m ra phương thức vượt qua các khía cạnh đó. Vấn đề là nếu ta không thể làm vậy, sẽ có nguy cơ mất hẳn đạo đức. Như thế, bước đầu để vượt khỏi lo âu là triển khai được một phối cảnh thích đáng cho hoàn cảnh của ta.
Điều đó có thể làm bằng nhiều phương cách khác nhau. Một cách hữu hiệu nhất là cố chuyển trọng điểm ra khỏi cái ngă và hướng về tha nhân. Khi thành công trong điều này, chúng ta sẽ thấy tỷ lệ khó khăn của vấn đề riêng tư giảm bớt. Không phải chúng ta nên quên đi nhu cầu tổng quát của ḿnh, mà đúng hơn nên cùng lúc nhớ đến cả nhu cầu của tha nhân, cho dù đang bị cấp bách đến đâu. Điều này hữu ích, v́ khi sự quan tâm đến tha nhân được chuyển vào hành động, ta tức khắc t́m được sự tự tin, và phiền muộn lo âu giảm bớt. Thật vậy, hầu hết các đau khổ tinh thần và cảm xúc đều như một nét chính của đời sống hiện đại - bao gồm cả cảm thức tuyệt vọng, cô đơn, vân vân - sẽ giảm thiểu khi ta bắt đầu dấn thân vào hành động với động lực quan tâm đến tha nhân. Theo ư tôi, điều đó giải thích được, nếu chỉ thể hiện hành động tích cực bằng bề ngoài, không đủ để giảm thiểu lo lắng. Khi động cơ bên dưới vượt quá mục tiêu ngắn hạn của ta, th́ ta chỉ gia tăng thêm vấn đề mà thôi.
C̣n những trường hợp cảm thấy như bất măn cả trọn đời, và có lúc đau khổ ngập tràn - điều mà thỉnh thoảng xảy đến cho tất cả mọi người với mức độ khác nhau? Nếu điều này xảy ra, quan trọng nhất là phải nỗ lực t́m cách nâng cao tinh thần. Chúng ta có thể làm thế bằng cách hồi tưởng các sự may mắn trong đời. Chúng ta có thể, chẳng hạn như, từng được người nào thương yêu; có thể có tài năng nào đó; có thể nhận được một nền giáo dục tốt; có thể có đầy đủ các nhu cầu căn bản - thức ăn, áo quần, nhà cửa - ; có thể làm được vài việc thiện trong quá khứ. Không khác nào một ngân hàng thu tiền lời cho dù trên các món nợ nhỏ nhất, chúng ta có thể cứu xét mỗi khía cạnh tích cực dù nhỏ nhặt nhất trong đời ḿnh. Bởi v́ nếu thất bại trong việc nâng cao tinh thần, ta sẽ gặp nguy cơ ch́m đắm vào trong ư nghĩa bất lực. Điều này khiến ta sẽ tin tưởng ḿnh hoàn toàn bất lực. Từ đó tạo thành điều kiện của sự tuyệt vọng. Ở điểm đó, tự tử là điều duy nhất để lựa chọn.
Trong nhiều trường hợp vô vọng và tuyệt vọng, chúng ta thấy vấn đề chính do nhận thức của cá nhân về hoàn cảnh của họ hơn là do thực tế. Thật vậy, không thể giải quyết thiếu sự cộng tác của người khác. Trong trường hợp đó, vấn đề trở thành yêu cầu người khác giúp đỡ. Tuy nhiên, quả thật có những hoàn cảnh hầu như vô vọng. Đây là lúc đức tin tôn giáo có thể trở thành nguồn an ủi, nhưng đó lại là một đề tài khác.
Một luân lư về hạnh gồm có những ǵ khác nữa? Như nguyên tắc tổng quát, điểm trọng yếu là tránh cực đoan. Tương tự như ăn nhiều quá hoặc ít quá đều có hại, sự theo đuổi và thật hành đức hạnh cũng thế. Chúng ta nhận thấy ngay cả các nguyên nhân cao thượng khi đưa đến cực đoan cũng trở thành một nguồn tác hại. Thí dụ, can đảm quá độ và bất kể t́nh huống nào sẽ nhanh chóng trở thành điên rồ. Thật vậy, cực đoan làm mai một các mục tiêu chính của việc thật hành đức hạnh, sẽ làm sai lệch khuynh hướng của ta qua các phản ứng tinh thần và cảm xúc quá trớn đối với tha nhân hay sự kiện, và tạo cho ta sự đau khổ khó tránh.
Điều quan trọng cần nhớ là, trong việc chuyển hóa tâm và trí sao cho hành động của ta có tánh luân lư tự khởi, đ̣i hỏi ta phải đặt sự theo đuổi đức hạnh làm trọng tâm của đời sống hàng ngày. Đó là v́ thương yêu và từ bi, nhẫn nại, tử tế, khiêm tốn, vân vân đều có tánh bổ sung. Và bởi v́ rất khó thanh lọc mọi cảm xúc phiền nhiễu, nên ta phải tự kết thân cùng các đối lập của chúng ngay trước khi ư niệm và cảm xúc tiêu cực khởi dậy. Thí dụ, sự vun bồi ḷng quảng đại rất cần để đối kháng xu hướng giữ của quá kỹ và năng lực bỏ vào việc đó. Thật hành bố thí giúp ta vượt qua thói quen sẻn tham, mà ta thường tự biện bạch bằng cách nói, "Tôi sẽ c̣n lại thứ ǵ nếu bắt đầu cho đồ vật của ḿnh đi?"
Bố thí hay trao tặng được nhận thức như một đức hạnh trong tất cả mọi tôn giáo và xă hội văn minh, và nó rơ ràng có lợi cho cả người cho lẫn người nhận. Người nhận được nhẹ bớt gánh nặng của nhu cầu. Người cho được thoải mái v́ niềm vui mà món quà của ḿnh mang lại cho tha nhân. Đồng thời, phải nhận thức rằng có rất nhiều hạng loại và mức độ bố thí hay trao tặng. Khi ta cho với động cơ bên dưới là để tô điểm h́nh ảnh của ḿnh trước người khác - hầu nổi tiếng hoặc khiến họ nghĩ ta có đức hạnh hoặc thánh thiện - ta đă làm hoen ố hành động đó. Trong trường hợp đó, điều ta đang thật hành không phải là ḷng quảng đại, mà là việc tự thổi phồng lên. Tương tự, kẻ cho thật nhiều có khi cũng chẳng quảng đại hơn người cho ít. Tất cả tùy thuộc vào phương tiện và động cơ của người cho.
Mặc dù không phải là thay thế, nhưng trao tặng thời giờ và năng lực cũng tiêu biểu cho một loại tặng phẩm c̣n cao hơn là tặng quà cáp. Ở đây tôi đặc biệt nghĩ đến món quà phục vụ cho những người khuyết tật tâm thần hoặc thể xác, cho người không nhà, cho người cô đơn, cho người bị giam cầm, và người từng bị giam cầm. Nhưng loại trao tặng đó c̣n gồm cả, chẳng hạn như các vị thầy đă trao truyền kiến thức của ḿnh đến học tṛ. Như thế, theo tôi hiểu, h́nh thức từ bi nhất của bố thí là khi nó được làm mà không có ư niệm hoặc cầu vọng sự đền trả hoặc tưởng thưởng nào, và đặt nền tảng trên sự quan tâm chân thật đến tha nhân. Đó là v́ khi ta càng nới được tụ điểm tích lũy lợi tha rộng bao nhiêu, th́ càng thiết lập được nền tảng hạnh phúc tự lợi vững chắc bấy nhiêu.
Bảo rằng khiêm tốn là một chất liệu chủ yếu cho sự thật hành chuyển hóa, thoạt nghe có vẻ không phù hợp với sự phát biểu về nhu cầu tự tin. Nhưng cũng v́ có thể phân biệt rơ rệt giữa loại tự tin hiệu lực, mang ư nghĩa tự trọng, và loại tự phụ - mà ta có thể mô tả như là một nhận thức về tầm quan trọng đặt nền tảng trên h́nh ảnh giả tạo của ngă - do đó cần phân biệt giữa khiêm tốn thật sự, như một sự nhũn nhặn, khác với sự thiếu tự tin. Hai thứ hoàn toàn khác biệt, tuy lại hay bị lẫn lộn. Điều này có thể giải thích phần nào, tại sao hiện nay khiêm tốn lại bị xem như là một nhược điểm hơn là chỉ dấu của sức mạnh nội tại - đặc biệt trong sinh hoạt doanh thương và nghiệp vụ. Đương nhiên, xă hội hiện đại không thích ứng cho khiêm tốn, khác với vị thế tại Tây tạng, hồi tôi c̣n bé. Khi đó, cả nền văn hóa lẫn dân tộc đều có sự ngưỡng mộ cơ bản đến khiêm tốn, tạo một khí hậu phù hợp cho sự nảy nở của đức hạnh này, trong khi tham vọng (cần phân biệt khác với nguyện vọng thích đáng muốn thành tựu trong các nhiệm vụ thiện lành) được xem như là một đặc tánh khác dễ dẫn đến tư tưởng hướng ngă. Tuy thế trong cuộc sống hiện đại, khiêm tốn lại quan trọng hơn bao giờ cả. Con người càng thành công, cả cá nhân lẫn gia đ́nh qua sự phát triển khoa học và kỹ thuật, lại càng cần phải bảo tồn sự khiêm tốn. Bởi v́ các thành quả tạm bợ càng lớn, th́ chúng ta lại càng dễ bị sa vào sự kiêu hănh và ngă mạn.
Một kỹ thuật hữu ích giúp phát triển được sự tự tin chân thật và khiêm tốn, phản ánh qua thí dụ về những người hợm ḿnh là quan trọng trở thành tṛ cười cho người khác. Họ có thể không ư thức được bề ngoài trông họ điên rồ làm sao, nhưng đối với người khác th́ thật hiển nhiên. Tuy nhiên đây không phải là chuyện ngồi đánh giá người khác. Đúng hơn đây là vấn đề đưa ta trở lại cùng các hậu quả tiêu cực của các trạng thái tâm trí như thế. Khi nh́n thấy, qua thí dụ của người khác, chúng ta có thể lập quyết định tránh chúng. Nếu chỉ trên ư nghĩa đó, chúng ta đă dùng nguyên tắc, ta không hại người chỉ v́ căn bản là không muốn người hại, và dùng sự kiện là dễ nhận thấy sự sa ngă của kẻ khác hơn chấp nhận đức tánh của họ. Cũng thế, rất dễ bắt lỗi kẻ khác hơn là nhận lỗi của ḿnh.
Ở đây tôi phải thêm vào, nếu khiêm tốn không thể lầm lẫn với thiếu tự tin, th́ nó lại chẳng có liên hệ ǵ đến ư nghĩa của vô giá trị. Thiếu một nhận định thích đáng về chân giá trị của ḿnh luôn luôn là điều tai hại có thể đưa đến một trạng thái phân liệt tinh thần, cảm xúc và tâm linh. Trong trường hợp đó, cá nhân c̣n có thể đi đến chỗ ghét bản thân ḿnh; dù tôi phải thú nhận là lần đầu tiên tôi nghe các nhà tâm lư học Tây phương giải thích, tôi cảm thấy khái niệm tự ghét có vẻ thiếu chặt chẽ. Nó có vẻ mâu thuẫn với nguyên tắc ước muốn nền tảng của con người là hạnh phúc và tránh đau khổ. Nhưng giờ th́ tôi chấp nhận khi con người mất tất cả mọi ư thức về phối cảnh, có nguy cơ tự ghét. Tất cả mọi người đều có khả năng thiện cảm. Lại nữa, ta vẫn có khuynh hướng hành thiện, ngay dù mới chỉ tượng h́nh qua ư niệm tích cực. Giả thiết rằng ta vô giá trị quả là một điều không đúng.
Một cách khác hầu tránh sự hạn hẹp của nhăn quan có thể dẫn đến các trạng thái cực đoan như tự ghét và tuyệt vọng, là hăy vui theo sự tốt lành của người khác, bất cứ lúc nào ta được gặp. Như một phần của cách thật hành này, có thể sử dụng mọi cơ hội hầu bày tỏ sự kính trọng người khác, ngay cả khích lệ họ bằng lời khen tặng khi thích đáng. Nếu lời khen đó có thể bị xem như là nịnh hót và khiến họ cảm thấy bị lừa, dĩ nhiên, tốt hơn là nên giữ thiện chí đó một cách kín đáo. Và khi chính ḿnh được khen tặng, cần nhất là đừng để lời khen đó khiến ta khoái trá và tưởng ḿnh quan trọng. Thay v́ vậy, hăy nh́n nhận sự tử tế của người khác khi coi trọng phẩm chất tốt của ta.
Triển khai một thái độ hối tiếc và sám hối có thể dùng như một phương tiện vượt qua các cảm xúc tiêu cực về chính ḿnh, khởi dậy liên kết với các trường hợp trong quá khứ ta từng bỏ mặc cảm nghĩ của người khác và buông lung cho các tham muốn ích kỷ và tư lợi của ḿnh. Ở đây, độc giả xin đừng nghĩ tôi đang biện thuyết cho một ư thức tội lỗi mà rất nhiều bạn hữu Tây phương của tôi từng nói đến. Trong ngữ vựng Tây tạng không có chữ ǵ có thể dịch chính xác chữ "tội lỗi" (guilt). Và bởi v́ sự liên tưởng xă hội mạnh mẽ đó, tôi không chắc ḿnh có hiểu thật trọn vẹn khái niệm đó chăng. Nhưng đối với tôi, trong khi thật tự nhiên và có thể hiểu là chúng ta có cảm xúc khó chịu liên hệ đến các sai lầm quá khứ, đôi khi phải có một yếu tố nhu nhược bản thân nào đó mới khiến cho điều đó nới rộng ra thành cảm xúc tội lỗi. Không có nghĩa lư ǵ khi cứ gậm nhấm một cách lo âu về các hành động tác hại đă từng làm trong quá khứ, cho đến độ phải tê liệt v́ việc đó. Điều đă làm, đă qua đi. Nếu người đó tin nơi Thượng đế, hành động thích đáng là t́m phương thức nào đó để tái hợp cùng Ngài. Cũng như trong thật hành Phật giáo, có nhiều nghi thức và thật hành thanh lọc. Khi cá nhân không có đức tin tôn giáo, quả thật đây là vấn đề nhận thức và chấp nhận các cảm xúc tiêu cực mà ta có thể liên hệ đến các việc làm sai, và do đó triển khai một cảm thức hối tiếc và buồn rầu. Tuy nhiên, thay v́ ngưng lại ở việc hối tiếc và buồn rầu, nên dùng đó như một căn bản để giải quyết, tạo một trách nhiệm sâu xa hơn là không bao giờ làm hại đến người khác nữa, và quyết định sẽ làm điều ích lợi cho tha nhân. Việc phát lộ, hoặc thú tội, về hành động tiêu cực của ta cùng một người khác - nhất là người mà ta thật sự kính trọng và tin cẩn - cũng khá ích lợi trong trường hợp đó. Trên hết, chúng ta nên nhớ rằng, một khi vẫn c̣n giữ được sự quan tâm đến tha nhân, th́ khả năng tự chuyển hóa vẫn tồn tại. Chúng ta sai lầm nếu chỉ tự nh́n nhận mức độ trầm trọng của lỗi lầm, và rồi, thay v́ đối diện cùng cảm xúc, lại đánh mất mọi hy vọng và không làm ǵ cả. Điều đó chỉ tạo phiền phức sai lầm hơn.
Chúng tôi có một thành ngữ Tây tạng là, sự dấn thân vào thật hành một đức hạnh khó khăn như kéo một con lừa lên đồi, trong khi dấn thân vào sinh hoạt phá hoại lại dễ dàng như lăn đá tảng xuống dốc. Câu đó c̣n nói, các động cơ tiêu cực khởi dậy đột phát như là mưa và tụ tập tức khắc như nước đổ xuống do trọng lực. Điều khiến vấn đề tệ hại hơn nữa là xu hướng dung dưỡng cho các ư niệm và cảm xúc tiêu cực, ngay cả khi đồng ư rằng điều đó không nên làm. Do đó, chủ yếu là hăy tác động thẳng vào thứ xu hướng buông lung việc phải làm; bỏ thời giờ vào các sinh hoạt vô nghĩa; và co rút tránh né trước thách thức của sự chuyển hóa các thói quen chỉ v́ công tác đó quá lớn lao. Đặc biệt, điều quan trọng là không nên cho phép ḿnh buông xuôi trước tầm mức lớn lao của sự đau khổ của tha nhân. Sự đau khổ của bao nhiêu triệu người không phải là một duyên do để thương hại. Đó là duyên do để phát triển tâm từ bi.
Chúng ta c̣n phải nh́n nhận đă thất bại trong cách hành xử khi rơ ràng là hành động tuy cần thiết đó lại có tánh tiêu cực. Cho dù bất động trước cơn giận, sự độc ác hoặc tham dục, cảm xúc phiền nhiễu cũng đủ xem như là yếu tố động lực. Điều đó đúng trong các việc giản dị cũng như trong các trường hợp phức tạp hơn. Nếu người chồng không cảnh cáo người vợ về một cái dĩa nóng mà bà sắp nhặt lên, chỉ v́ ông ta muốn bà vợ bị bỏng, rơ ràng cảm xúc phiền nhiễu đă hiện hữu. Mặt khác, khi bất động chỉ là kết quả của sự buông lung, trạng thái tinh thần và cảm xúc của cá nhân tuy không quá sức tiêu cực, nhưng hậu quả vẫn rất nghiêm trọng; v́ sự bất động đó cũng thuộc vào loại ư niệm và cảm xúc tiêu cực, như là sự thiếu vắng tâm từ bi. Như thế điều quan trọng là chúng ta phải quả quyết vượt qua xu hướng thói quen biếng nhác, cũng ngang bằng với sự thật tập giới luật trong các phản ứng trước cảm xúc phiền nhiễu.
Đó không phải là một trách vụ dễ dàng, và những người có tâm đạo phải hiểu rơ, không có phép lành cũng không có điểm hóa - trừ phi ta có khả năng tiếp nhận - hoặc một thứ công thức bí mật hoặc nhiệm mầu nào, hoặc thần chú và nghi thức nào - trừ phi ta có thể khám phá - có thể giúp ta đạt đến một sự chuyển hóa ngay tức khắc. Nó chỉ đến từng chút từng chút một, chẳng khác nào như xây dựng một ṭa lâu đài phải đắp gạch từng viên từng viên một; hoặc là như một thành ngữ Tây tạng nói, biển cả được cấu thành qua từng giọt từng giọt một. Trong khi đó, không giống như thân thể ta rồi sẽ bệnh, lăo, hao ṃn, cảm xúc phiền nhiễu không bao giờ có tuổi, cần phải nhận thức rằng làm việc với chúng là một cuộc đấu tranh trọn đời. Độc giả cũng không nên giả thiết là chúng ta đang nói chuyện ở đây về sự thu thập một thứ kiến thức nào đó. Đây cũng không phải vấn đề triển khai một sự xác tín nào có thể đến từ kiến thức đó. Điều chúng ta nói đến là việc đạt được một kinh nghiệm về đức hạnh nhờ thật hành thường xuyên và thân quen với nó đến độ biến thành tự khởi. Điều chúng ta thấy là khi càng triển khai được sự quan tâm đến lợi tha, càng dễ đi đến hành xử cho tha lợi. Khi chúng ta học được thói quen về nỗ lực đ̣i hỏi đó, việc tranh đấu sẽ nhẹ nhàng hơn. Dần dà, nó trở thành một bản chất thứ hai. Nhưng không thể có con đường tắt.
Dấn thân vào sinh hoạt đạo đức hơi giống như nuôi dưỡng một đứa bé. Có rất nhiều yếu tố liên hệ. Và, đặc biệt lúc ban đầu, chúng ta cần phải thật thận trọng và khéo léo trong sự tận hiến hầu cải thiện thói quen và xu hướng của ḿnh. Chúng ta cũng cần phải thực tế về điều ta mong sẽ đạt đến. Phải mất một thời gian dài để ta trở nên ta hiện giờ, và thói quen không thể thay đổi một sớm một chiều. V́ thế, trong khi các dấu hiệu tiến bộ hiện ra là điều tốt, nhưng lại sai lầm khi lượng định thái độ của ta bằng cách dùng một lư tưởng nào làm tiêu chuẩn; giống như ta thật điên rồ khi dùng tŕnh độ đại học để đánh giá việc học và thành tựu của con ta đang học lớp vỡ ḷng. Thành tựu là điều lư tưởng, chứ không phải là tiêu chuẩn. Cũng bởi lư lẽ này, làm việc đều đặn như một ḍng nước xuôi chảy về phía mục tiêu chuyển hóa sẽ hữu hiệu hơn các nỗ lực đầy hùng khí nhưng ngắn ngủi nối tiếp bằng thời gian dài buông lung, hữu hiệu hơn rất nhiều.
Một phương pháp rất hữu ích giúp ta duy tŕ được sứ mạng chuyển hóa trọn đời này, đó là áp dụng một thời khóa biểu có thể điều chỉnh theo tầm mức tiến bộ. Dĩ nhiên, cũng như trong việc thật hành đức hạnh nói chung, nếu sử dụng một pháp thật hành tôn giáo là điều rất đáng khích lệ. Nhưng không có lư do ǵ những người không tín ngưỡng lại không thể sử dụng một số ư niệm và kỹ thuật đă phục vụ cho nhân loại rất nhiều suốt mấy thiên niên kỷ. Tạo một thói quen quan tâm đến tha lợi, và bỏ vài phút hàng ngày khi vừa thức giấc để quán chiếu giá trị của đời sống bằng một thái độ luân lư kỷ luật, đó là cách tốt để khởi đầu, cho dù tín ngưỡng của ta là ǵ, hoặc vả không có tín ngưỡng. Điều này cũng đúng khi bỏ ít thời gian vào cuối ngày để thẩm định ta đă thành tựu được bao nhiêu trong việc đó. Giới luật đơn giản như vậy cũng đủ ích lợi trong việc triển khai quyết định ngưng hành xử theo cách tự dung dưỡng nữa.
Nếu các đề nghị trên có vẻ hơi nặng nhọc cho độc giả không phải muốn đi t́m Niết-bàn hoặc cứu rỗi, mà chỉ muốn đạt hạnh phúc của loài người, tưởng cần tự nhắc lại, điều mang đến niềm vui và sự măn nguyện lớn lao nhất trong đời chính là các hành động ta làm v́ quan tâm đến người khác. Thật vậy, chúng ta có thể đi xa hơn. Bởi v́, trong khi các câu hỏi căn bản về hiện hữu của loài người, như tại sao ta ở đây, từ đâu ta đến, ta sẽ về đâu, và vũ trụ có sự khởi đầu hay chăng... mỗi câu đều gợi lên nhiều cách trả lời khác nhau theo các truyền thống triết lư khác nhau; nhưng rơ rệt một điều là, một cái tâm quảng đại và các hành động thiện lành quả thật dẫn đến một sự an b́nh lớn lao. Điều cũng rơ như thế, là các thứ tiêu cực đối nghịch sẽ mang đến các hậu quả không mong muốn. Hạnh phúc vươn lên từ các duyên khởi đạo đức. Nếu ta thật sự mong muốn hạnh phúc, không có cách hành xử nào khác ngoài con đường đạo đức: đó là phương pháp để thành đạt hạnh phúc. Và, chúng ta có thể thêm, căn nguồn của đạo đức, nền tảng của nó, chính là giới luật luân lư.
|
| Quay trở về đầu |
|
| |
thienkhoitimvui
Hội viên
Đă tham gia: 30 November 2004
Nơi cư ngụ: Vietnam
Hiện giờ: Offline
Bài gửi: 2445
|
| Msg 11 of 20: Đă gửi: 03 January 2005 lúc 1:09pm | Đă lưu IP
|
|
|
CHƯƠNG VIII: NỀN TẢNG CỦA LUÂN LƯ
LUÂN LƯ VỀ TỪ BI
Chúng ta đă ghi nhận trước đây rằng mọi tôn giáo chính trên thế giới đều nhấn mạnh đến tầm quan trọng của việc vun bồi t́nh thương và tâm từ bi. Trong truyền thống triết lư Phật giáo, các tŕnh độ thành đạt khác nhau được mô tả. Ở tŕnh độ căn bản, từ bi (nying je) được hiểu theo nghĩa chủ yếu là thiện cảm (hoặc cảm thông) – khả năng đi vào, và ở một mức độ nào đó, chia sẻ đau khổ của người khác. Nhưng Phật giáo – và có thể các tôn giáo khác – tin rằng khả năng này có thể phát triển đến một tŕnh độ không những từ bi khởi dậy chẳng cần chút cố gắng, mà c̣n vô điều kiện, vô phân biệt, và ở một phạm vi toàn cầu. Một t́nh cảm mật thiết đối với tất cả chúng sanh muôn loài, dĩ nhiên kể cả những kẻ làm hại ta, được phát ra, tương tự như t́nh yêu của người mẹ dành cho đứa con duy nhất.
Nhưng ư nghĩa về sự b́nh ḥa đối với tất cả mọi người không thể xem như đi đến một điểm kết. Đúng hơn, nó c̣n được xem như một thứ ḷ xo đẩy bật lên một t́nh yêu cao cả hơn nữa. Bởi v́ khả năng thiện cảm vốn nội tại, và lư luận cũng là cơ năng nội tại, từ bi chia sẻ cùng các đặc điểm với chính tâm thức. V́ thế, chúng ta có khả năng triển khai từ bi rất vững chắc và liên tục. Đó không phải là một nguồn có thể dùng cạn – như nước bị cạn khi ta đun sôi. Và mặc dù từ bi có thể được mô tả như một sinh hoạt, nhưng lại không giống như sinh hoạt vật lư, chẳng hạn như nhảy cao, chỉ rèn luyện được đến một mức độ nào đó không thể vượt hơn. Trái lại, khi tăng tiến sự nhạy cảm trước khổ đau của tha nhân qua sự rộng mở tâm, cá nhân đồng thời triển khai được từ bi đến mức có thể rất cảm động chỉ v́ một nỗi khổ vi tế nhất của tha nhân, do ư thức trách nhiệm đối với họ. Điều này khiến người có tâm từ bi sẽ tận hiến hầu giúp đỡ kẻ khác thoát khổ lẫn các duyên tạo khổ. Ở Tây tạng, tŕnh độ tối thượng này được gọi là nying je chenno, dịch sát nghĩa là "đại từ bi".
Ở đây, không phải tôi đề nghị mỗi cá nhân đều phải đạt đến trạng thái cao của sự phát triển tâm linh mới dẫn đến một đời sống thiện lành. Tôi đă mô tả nying je chenno không phải v́ đó là điều kiện tiên khởi của hành vi luân lư, đúng ra v́ tôi tin khi đưa lư luận về từ bi đến tŕnh độ cao nhất có thể biến thành một nguồn cảm hứng mănh liệt. Nếu chúng ta chỉ cần giữ cảm hứng đó để triển khai nying je chenno, hoặc đại từ bi, như một lư tưởng, tự nhiên nó sẽ có một tầm ảnh hưởng quan trọng đến quan điểm của ta. Căn cứ trên nhận thức đơn giản là, cũng như tôi, mọi người khác đều muốn hạnh phúc và tránh đau khổ, cho nên cần sử dụng nó như một sự nhắc nhở thường xuyên chống lại ích kỷ và phân biệt. Nó nhắc nhở rằng, nếu ta tử tế và rộng răi chỉ v́ hy vọng sẽ được báo đáp, th́ chỉ thu hoạch rất ít ỏi. Nó nhắc nhở rằng, các hành có động cơ cầu vọng danh thơm cho ḿnh vẫn c̣n ích kỷ, tuy rằng bề ngoài trông như hành vi tử tế. Nó c̣n nhắc nhở rằng, không có ǵ đặc biệt trong các hành động từ thiện đối với các người thân thuộc. Và nó giúp chúng ta nhận thức thiên kiến dành cho gia đ́nh và bạn bè, vốn là điều không đáng tin cậy hầu thẩm định hành vi luân lư. Nếu chỉ dành hành vi luân lư cho các người ta cảm thấy thân thuộc, nguy cơ là ta sẽ bỏ quên bổn phận đối với những người bên ngoài ṿng.
Tại sao thế? Một khi các cá nhân đó tiếp tục đáp ứng kỳ vọng của ta, th́ mọi việc tốt đẹp. Nhưng nếu họ làm hỏng, th́ người mà ta xem như bạn thân hôm nay, ngày kia có thể trở thành kẻ thù tệ hại nhất. Như chúng ta từng thấy, ta có xu hướng phản ứng xấu đối với tất cả người tạo đe dọa khiến ta không được thỏa măn các ham muốn thân yêu nhất, cho dù họ là thân cận của ta. Từ lư do đó, từ bi và tương kính đề ra một căn bản vững chắc hơn cho liên hệ con người. Điều này đúng trong t́nh bạn đời. Nếu t́nh yêu ta dành cho người nào đặt căn bản trên sự hấp dẫn, cho dù đó là bề ngoài hoặc các đặc điểm giả tạo nào đó, th́ cảm t́nh ta dành cho người đó sẽ tan biến qua thời gian. Khi họ mất đi phẩm chất ta cảm thấy là quyến rũ, t́nh trạng có thể hoàn toàn thay đổi, mặc dù họ vẫn cùng là một người. Đó là tại sao liên hệ đặt nền tảng thuần trên sự hấp dẫn vốn bất định. Mặt khác, khi ta bắt đầu kiện toàn ḷng từ bi, th́ bề ngoài hoặc thái độ của người đó không ảnh hưởng đến cách cư xử bên trong của ta.
Lại nữa, cảm t́nh của ta đối với người khác thường tùy thuộc nhiều vào hoàn cảnh của họ. Đa số người ta, khi nh́n thấy kẻ tàn tật, đều cảm thông cho họ. Nhưng khi thấy người giàu có hơn ḿnh, hoặc học thức hơn, hoặc có địa vị cao, lập tức sẽ cảm thấy ganh tỵ và cạnh tranh cùng họ. Cảm xúc tiêu cực sẽ ngăn chúng ta không nh́n thấy sự giống nhau giữa chúng ta và người khác. Chúng ta quên rằng, cũng như ta, dù may dù rủi, dù xa dù gần, họ cũng đều mong hạnh phúc và tránh đau khổ.
Như thế, mục đích của phấn đấu là để vượt khỏi các cảm xúc thiên lệch đó. Chắc chắn, triển khai được từ bi chân thật cho các người thân yêu vẫn là nơi chốn hiện thật và thích đáng để bắt đầu. Ảnh hưởng của hành động chúng ta trên người thân thường lớn hơn trên kẻ khác, do đó, trách nhiệm của ta đối với họ cũng nặng hơn. Dù vậy, ta cần nh́n nhận rằng, cuối cùng, không có nền tảng nào để thiên vị dành ưu quyền cho họ. Trong ư nghĩa này, chúng ta tất cả đều đứng ở vị trí của một y sĩ trước mười bệnh nhân cùng mắc phải một chứng bệnh. Họ đều đáng được trị liệu ngang bằng nhau. Tuy nhiên, điều được biện luận ở đây không phải là trạng thái lạnh nhạt cách biệt. Thách đố căn bản khác, khi ta bắt đầu nới rộng từ bi đến tất cả mọi người, là bảo quản được cùng một tŕnh độ thân thiết mà ta cảm thấy cho các người gần nhất. Nói cách khác, điều đề nghị là ta cần phải phấn đấu cho sự b́nh ḥa trong khuynh hướng dành cho tất cả mọi người, ở một mức độ nền móng trên đó ta có thể gieo hạt giống của nying je chenno, của đại từ và đại bi
Nếu chúng ta có thể bắt đầu liên hệ với người khác trên căn bản b́nh ḥa như thế, từ bi sẽ không c̣n tùy thuộc vào sự kiện người này là chồng tôi, người kia là vợ tôi, thân nhân, bạn bè... Đúng hơn, một cảm giác thân thuộc đối với tất cả mọi người sẽ phát triển trên nhận thức đơn thuần là, cũng như tôi tất cả đều muốn hạnh phúc và tránh đau khổ. Nói cách khác, chúng ta sẽ khởi sự liên hệ cùng người khác trên nền tảng họ là chúng sanh. Chúng ta có thể nghĩ về điều đó như một lư tưởng, một điều rất khó đạt đến. Nhưng theo tôi, điều đó là nguồn cảm hứng vô cùng sâu xa và lợi lạc.
Giờ ta thử quán xét vai tṛ của tâm từ bi và ḷng tử tế trong đời sống hàng ngày. Có phải lư tưởng phát triển nó đến mức trở thành vô điều kiện có nghĩa là ta phải bỏ trọn vẹn các lợi ích cá nhân? Không hẳn vậy. Trái lại, đó là cách tốt nhất để phục vụ chúng – đúng ra có thể bảo đó là xây dựng cách trọn vẹn cho tự lợi khôn ngoan nhất. Bởi v́ nếu xác nhận các phẩm tánh như t́nh thương, nhẫn nại, bao dung và tha thứ là thành phần của hạnh phúc, th́ cũng có thể xác nhận nying je, tức từ bi, vừa là căn nguồn vừa là kết quả của các phẩm tánh đó; như thế, khi ta càng từ bi, th́ lại càng cung ứng nhiều cho hạnh phúc. Mọi ư tưởng có liên hệ các tha nhân nếu chỉ thuộc phạm vi đời sống cá nhân, cho dù đó là một phẩm tánh cao thượng, cũng chỉ thành thiển cận. Từ bi nằm trong từng phạm vi của sinh hoạt, bao gồm cả nơi làm việc.
Ở đây, tôi phải nói đến một nhận thức được nhiều người nh́n nhận là, từ bi, nếu không phải là một chướng ngại, th́ ít ra cũng là điều không thích hợp cho đời sống nghiệp vụ. Cá nhân tôi nghĩ rằng, chẳng những thích hợp, mà nếu thiếu từ bi, sinh hoạt của chúng ta bị đe dọa hủy hoại. Điều này là v́, khi ta bỏ quên vấn đề ảnh hưởng của hành động đối với an sinh của người khác, ta không thể nào tránh khỏi làm hại đến họ. Luân lư của từ bi giúp tạo ra một nền tảng và động cơ cần thiết cho cả giới luật lẫn vun bồi đức hạnh. Khi ta bắt đầu thật sự quư trọng giá trị của từ bi, nhăn quan của ta đối với người khác tự động thay đổi. Chỉ riêng điều này có thể là tạo một ảnh hưởng mạnh mẽ đến hành vi trong đời sống của ta. Chẳng hạn như, khi cám dỗ của sự lừa đảo người khác khởi dậy, từ bi dành cho họ sẽ ngăn ta không thực hiện ư định. Và khi nhận thức được việc làm của ḿnh có thể đang bị nguy cơ do kẻ khác lợi dụng, từ bi sẽ giúp ta tháo gỡ khỏi khó khăn đó. Thử tưởng tượng trường hợp một khoa học gia đang nghiên cứu một việc có thể trở thành nguồn đau khổ cho người khác, nhờ từ bi, họ sẽ nhận ra và hành động thích đáng, thậm chí có thể bỏ luôn cả kế hoạch.
Tôi không phủ nhận vấn đề thật sự có thể khởi dậy khi ta tận hiến đời ḿnh cho lư tưởng từ bi. Trong trường hợp khoa học gia tiếp tục làm việc theo chiều hướng cũ, có thể tạo thành các hậu quả nghiêm trọng cho chính họ và gia đ́nh. Cũng thế, những người làm các dịch vụ chăm sóc – y tế, cố vấn, xă hội, vân vân – hoặc những người trông nom tại nhà đôi khi có thể mệt mỏi v́ công tác vượt quá sức ḿnh. Sự tiếp xúc thường xuyên cùng đau khổ, đôi lúc sẽ tạo nên một cảm xúc như phải chịu đựng, có khi đi đến cảm thấy mất năng lực, và tuyệt vọng. Hoặc trong trường hợp cá nhân làm hành động tử tế đó chỉ v́ công tác phải làm – chỉ làm theo vận chuyển đ̣i hỏi. Dĩ nhiên c̣n tốt hơn là không có mục tiêu ǵ. Nhưng nếu không tự kiểm thảo, việc này có thể dẫn đến sự mất cảm giác đối với đau khổ của người khác. Nếu nó khởi sự, tốt hơn là nên tạm rời bỏ một thời gian, và nỗ lực cẩn trọng hầu đánh thức sự nhạy cảm đó. Cần nên nhớ rằng tuyệt vọng không bao giờ là một giải pháp. Điều đó, theo một thành ngữ Tây tạng nói, ngay dù sợi dây bị đứt làm chín khúc, ta cũng phải nối nó lại mười lần. Bằng cách đó, cho dù đến cuối cùng ta vẫn thất bại, ít nhất sẽ không có cảm xúc hối tiếc. Và khi phối hợp cái nh́n này cùng một sự nhận thức rơ rệt về khả năng lợi tha của ḿnh, ta sẽ có thể bắt đầu văn hồi hy vọng và tự tin.
Vài người có thể phản đối lư tưởng này trên căn bản là, khi đi vào nỗi khổ của tha nhân, ta sẽ mang lại khổ cho chính ḿnh. Ở một hạn định nào đó, điều đó đúng. Nhưng tôi đề khởi rằng, không có một phân biệt thẩm định chủ yếu nào giữa kinh nghiệm khổ của chính ta và kinh nghiệm khổ khi chia sẻ cùng người khác. Trong trường hợp nỗi khổ của riêng ta, cho là không tự nguyện đi, vẫn có một cảm thức bị áp chế: dường như nó đến từ bên ngoài ta. Ngược lại, chia sẻ đau khổ cùng người khác có một tŕnh độ tự nguyện nào đó, nhưng tự nó cho thấy một thứ nội lực. V́ lư do đó, sự phiền nhiễu nó tạo nên c̣n ít khiến cho ta cảm thấy phân liệt hơn là do đau khổ của riêng ta.
Đương nhiên, cho dù là một lư tưởng, khái niệm về phát triển từ bi vô điều kiện rất dễ gây nản ḷng. Hầu hết mọi người, kể cả tôi, phải tranh đấu mới có thể đạt đến điểm dễ dàng đặt lợi ích của kẻ khác ngang hàng với lợi ích của ḿnh. Tuy nhiên, chúng ta không thể để cho điều đó khiến ta bỏ cuộc. Và trong khi chắc chắn có nhiều trở lực trên con đường phát triển được một trái tim thật sự ấm áp, ta lại có một sự an ủi sâu xa khi biết được làm như thế ta đang tạo các điều kiện cho hạnh phúc của chính ḿnh. Như tôi đă nói đến, khi ta càng thật ḷng mong muốn lợi tha, th́ năng lực và tự tin càng được phát triển, và ta sẽ được kinh nghiệm càng lớn lao về an b́nh và hạnh phúc. Nếu c̣n nghi ngờ, thử đặt câu hỏi c̣n có cách nào khác chăng. Với bạo lực và tranh chấp? Dĩ nhiên là không. Với tiền tài? Có thể đến một mức nào đó, nhưng không xa hơn. Nhưng với t́nh thương yêu, chia sẻ đau khổ của người khác, nhận thức rơ rệt sự ḥa đồng cùng người khác – đặc biệt là các người không may và không được tôn trọng nhân quyền – bằng cách giúp đỡ họ hạnh phúc: đúng vậy. Qua t́nh thương, qua ḷng tốt, qua từ bi, chúng ta thiết lập sự hiểu biết giữa ta và người. Đó là cách rèn luyện sự hợp nhất và hài ḥa.
Từ bi và thương yêu không phải là các xa xỉ phẩm. Đó là nguồn an b́nh cả bên trong lẫn bên ngoài, nền tảng cho sự tồn tục của loài người. Một mặt, chúng thiết lập hành động bất bạo lực. Mặt khác, chúng là nguồn cội của tất cả các phẩm chất tâm linh: của tha thứ, bao dung, và mọi phẩm tánh khác. Hơn nữa, đây quả thật là điều mang lại ư nghĩa cho mọi sinh hoạt của ta, tạo tính cách xây dựng. Không có ǵ lạ khi học cao; không có ǵ lạ khi giàu có. Chỉ có cá nhân với một trái tim ấm áp mới có thể làm các điều thật sự có giá trị.
Đối với các vị cho rằng Đạt lai Lạt ma thiếu thực tế khi biện luận cho thứ lư tưởng về t́nh thương vô điều kiện, tôi mời gọi họ hăy thử kinh nghiệm cùng nó. Họ sẽ khám phá ra rằng,khi chúng ta vượt trên sự hạn hẹp g̣ bó của ngă lợi, trái tim ta sẽ ngập tràn một thứ năng lực. An b́nh và niềm vui sẽ trở thành bạn hữu thường trực của ta. Nó phá vỡ mọi thứ hàng rào và cuối cùng tiêu hủy khái niệm về ngă lợi vốn dĩ độc lập cùng tha lợi. Nhưng quan trọng nhất, ít ra trên b́nh diện luân lư, nơi nào có được t́nh thương, sự quư trọng, ḷng tốt và tâm từ bi dành cho đồng loại, nơi đó sẽ tự động có hành vi luân lư. Các hành động luân lư thiện lành khởi dậy tự nhiên trong khuôn khổ của từ bi.
|
| Quay trở về đầu |
|
| |
thienkhoitimvui
Hội viên
Đă tham gia: 30 November 2004
Nơi cư ngụ: Vietnam
Hiện giờ: Offline
Bài gửi: 2445
|
| Msg 12 of 20: Đă gửi: 03 January 2005 lúc 1:12pm | Đă lưu IP
|
|
|
CHƯƠNG IX: LUÂN LƯ VÀ ĐAU KHỔ
Tôi từng đề nghị rằng, tất cả chúng ta đều muốn hạnh phúc, hạnh phúc chân thật có đặc tánh là an b́nh, và an b́nh chắc chắc chỉ đạt được khi hành động của ta có động cơ là sự quan tâm đến tha nhân; và điều đó sẽ nối tiếp bằng giới luật luân lư và giải pháp trực tiếp cho cảm xúc phiền nhiễu. Tôi cũng đề nghị rằng, trong khát vọng hạnh phúc, chúng ta t́m sự xa lánh đau khổ một cách tự nhiên và thích đáng. Giờ ta thử quán xét phẩm chất, hoặc trạng thái, khi ta ước vọng mạnh mẽ được giải thoát khỏi đau khổ đang nằm ngay trong đời sống của ta.
Đau khổ và đau đớn là các sự thật không thể tránh khỏi của cuộc đời. Một chúng sanh, theo định nghĩa thông thường của tôi, là một kẻ có khả năng kinh nghiệm đau đớn và đau khổ. Cũng có thể nói, kinh nghiệm về đau khổ nối liền ta cùng người khác. Nhưng vượt trên điều đó, ta có thể quán xét rằng, đau khổ chia ra làm hai loại (liên hệ nhau). Có những h́nh thái có thể tránh, khởi dậy từ các hiện tượng như chiến tranh, nghèo đói, bạo lực, tội ác – ngay cả các thứ như dốt nát và một số bệnh hoạn. Nhưng có những h́nh thái không thể nào tránh được, bao gồm các hiện tượng như bệnh, lăo, và tử. Cho đến giờ, chúng ta chỉ bàn đến việc giải quyết các loại đau khổ có thể tránh, do loài người tạo ra. Giờ tôi xin quán xét rơ ràng hơn đến các loại không thể tránh.
Vấn đề và khó khăn ta đối diện trong cuộc đời không phải luôn luôn như là thiên tai. Ta không thể tự bảo vệ tránh chúng chỉ bằng cách pḥng ngừa thận trọng, như là để dành thức ăn. Trong trường hợp bệnh hoạn, chẳng hạn, cho dù cố gắng giữ sức khỏe đến đâu bằng thể thao và ăn kiêng, dần dà thân thể ta cũng đi đến các vấn đề vật lư. Và khi chúng đến, ảnh hưởng trên đời sống có thể hệ trọng: chúng ngăn ta không làm được các điều muốn làm, đi đến các nơi muốn đến. Thường th́ ta bị ngăn không được ăn các thức ta thích, thay vào đó phải uống các loại thuốc mùi vị đáng khiếp. Khi sự việc trở thành tệ hại, chúng ta có thể đau nhức ngày đêm – đến độ chỉ c̣n cầu mong chết.
Về sự già lăo, từ ngày chúng ta mới chào đời, đă phải đối diện cùng viễn ảnh lăo hóa và mất đi sự dẻo dai của tuổi trẻ. Đến lúc đó, tóc sẽ rụng, răng sẽ rụng, mắt mờ và tai điếc. Chúng ta không thể tiêu hóa các thức ăn từng ưa thích nữa. Dần dà, chúng ta lại quên đi mất nhiều việc lúc trước thật rơ ràng, và có khi c̣n quên cả tên các người thân thuộc của ḿnh. Nếu sống thật lâu, chúng ta lại phải rơi vào trạng thái lọm khọm mà nhiều người chỉ cần nh́n thấy cũng đủ chán chê, mặc dù đấy mới đúng vào quăng thời gian mà ta cần đến họ nhất.
Rồi cái chết đến – hầu như là một đề tài cấm kỵ trong các xă hội văn minh. Mặc dù có khi chúng ta nh́n nó như một sự nhẹ nhơm và bất kể chuyện ǵ đến sau khi chết đi, cái chết có nghĩa là ta sẽ xa ĺa các người thân thương, các sở hữu quư giá, thật vậy, tất cả những ǵ mà ta yêu chuộng.
Trong sự mô tả ngắn gọn về các đau khổ không thể tránh này, chúng ta phải thêm một loại khác. Đó là đau khổ khi gặp gỡ kẻ không muốn gặp – hoặc rủi ro hay tai nạn. Đó là đau khổ khi thứ ta muốn bị lấy mất đi – như các người tỵ nạn chúng tôi khi mất quê hương, nhiều người mất cả các người thân. Đó là đau khổ v́ không đạt được điều mong muốn, dù đă bỏ thật nhiều công sức để làm. Mặc dù ta gẫy cả lưng khi làm việc trên cánh đồng, nhưng lại bị thất mùa; mặc dù làm việc ngày đêm cho một doanh nghiệp, lại chẳng thành công do lỗi ta hay lỗi người khác. Rồi lại c̣n đau khổ v́ không biết chắc, v́ không thể biết khi nào và ở đâu ta lại gặp nghịch cảnh. Từ kinh nghiệm của bản thân, tất cả chúng ta đều biết điều đó dẫn đến cảm giác bất an và lo lắng. Và làm tiêu hao hết tất cả việc ta làm, là thứ đau khổ của sự bất măn, khởi lên cho dù khi ta đă đạt được điều mong muốn. Những sự kiện trên là thành phần của kinh nghiệm hàng ngày của mọi người vốn dĩ mong hạnh phúc và tránh đau khổ.
Nếu điều trên chưa đủ, c̣n có thêm sự kiện là các kinh nghiệm ta thường nghĩ là thích thú lại biến thành nguồn đau khổ cho ḿnh. Chúng có vẻ như cung ứng sự thỏa măn, nhưng lại không thật sự tạo được; đó là thứ hiện tượng ta từng nói đến trước đây. Thật thế, nếu nghĩ tận tường, ta sẽ thấy việc nhận thức các kinh nghiệm như là thích thú, cho đến cùng, chỉ được đền bù bằng một đau khổ rơ rệt hơn. Thí dụ như, ta ăn để trấn áp cơn đói. Ta ăn một miếng lớn, rồi hai, ba, bốn, năm và tận hưởng kinh nghiệm đó – nhưng chẳng bao lâu, cùng một người và cùng thức ăn đó, ta bắt đầu cảm thấy hết muốn ăn. Nếu không ngưng lại, việc đó sẽ hại ta – cũng như thực tế của hầu hết mọi thứ lạc thú trần gian đều tác hại cho ta nếu đi đến thái quá. Đó là tại sao hài ḷng là điều cần thiết nếu ta muốn hạnh phúc thật sự.
Tất cả các biểu hiện đau khổ nói trên có căn bản không thể tránh, và đích thật là các sự kiện tự nhiên của đời sống. Điều đó không có nghĩa là, cuối cùng, chúng ta không làm ǵ được trước chúng. Cũng không có nghĩa là nó không liên hệ đến vấn đề giới luật luân lư. Quả thật, theo Phật giáo và các triết lư tôn giáo Ấn độ khác, đau khổ là kết quả của nghiệp quả karma. Nhiều người, Đông phương cũng như Tây phương, giả định rằng karma mang ư nghĩa, bất cứ điều ǵ ta kinh nghiệm đều đă được tiền định; tuy nhiên nghĩ vậy là hoàn toàn sai lầm. Đó lại càng không phải một cái cớ để khỏi chịu trách nhiệm trong bất cứ mọi hoàn cảnh nào.
Bởi v́ từ karma đă đi vào ngữ vựng phổ thông, cho nên cần thiết phải làm sáng tỏ khái niệm này hơn. Karma trong tiếng Sanskrit có nghĩa là "hành động." Nó ghi nhận một sức mạnh tích cực, việc làm ra như kết quả của các sự kiện tương lai có thể bị ảnh hưởng bởi các hành của ta. Giả thiết karma là một thứ năng lực độc lập nào đó ấn định trước trọn ḍng đời của ta vốn hoàn toàn sai lầm. Ai đă tạo ra karma? Chính chúng ta. Điều ta nghĩ, nói, làm, muốn, và thiếu tạo thành karma. Như tôi đă viết, lấy thí dụ, hành động tạo thành một trường hợp mới và hậu quả mới của một sự kiện nào đó. Lời của tôi tạo nên một phản ứng trong trí độc giả. Trong mỗi việc ta làm, luôn luôn có nhân và quả, nhân và quả. Trong đời sống hàng ngày, thực phẩm ta ăn, công việc ta làm, và sự nghỉ ngơi của ta đều là tác dụng của hành động: hành động của chúng ta. Đó chính là karma. Do đó, chúng ta không thể dấu tay đi khi nào thấy ḿnh đối đầu cùng các đau khổ khó tránh. Nếu cho mỗi sự không may chỉ đều do kết quả của karma là tương đương với việc bảo rằng chúng ta hoàn toàn bất lực trong cuộc đời. Nếu điều đó đúng, sẽ không c̣n lư do ǵ mà hy vọng. Chúng ta tốt nhất nên cầu nguyện cho ngày tận thế.
Một sự thẩm định đúng hơn về nhân quả đề khởi rằng, khác xa với sự bất lực, có rất nhiều điều chúng ta có thể làm hầu tạo ảnh hưởng trên kinh nghiệm đau khổ của ḿnh. Lăo, bệnh, và tử không thể tránh. Nhưng, đối với các sự dày ṿ của các ư niệm và cảm xúc tiêu cực, chúng ta chắc chắn có sự chọn lựa một cách phản ứng đối với các sự việc của đau khổ xảy ra. Nếu muốn, ta có thể chọn một khuynh hướng ít đam mê và duy lư hơn, và trên nền tảng có thể giới chế các phản ứng của ḿnh. Mặt khác, ta có thể chỉ cần tránh các sự không may đó. Nhưng khi làm thế, chúng ta có thể trở nên bị dồn nén. Kết quả là, cảm xúc phiền nhiễu trổi dậy và an b́nh nội tâm của chúng ta bị phá hủy. Khi ta không giới hạn các xu hướng phản ứng tiêu cực trước đau khổ, nó sẽ trở nên một nguồn ư niệm và cảm xúc tiêu cực. Như thế có một liên hệ rơ rệt giữa ảnh hưởng nỗi khổ trong tâm trí ta và sự thật hành giới luật nội tại.
Thái độ căn bản của ta đối với đau khổ rất khác biệt với cách ta kinh nghiệm nó. Thí dụ như, có hai người đau khổ trước một h́nh thức tương tự của bệnh ung thư. Điểm khác biệt duy nhất giữa hai bệnh nhân đó là cái nh́n của họ về bệnh trạng. Một người nh́n nó như điều ǵ phải chấp nhận, và nếu có thể, chuyển thành cơ hội để phát triển một sức mạnh nội tại. Một người lại phản ứng trước trường hợp của ḿnh bằng sự sợ hăi, cay đắng, và lo lắng cho tương lai. Mặc dù trên các triệu chứng thuần vật lư, có thể không có khác biệt giữa hai người trong những ǵ họ đang đau khổ; nhưng lại có một khác biệt sâu xa trong kinh nghiệm của họ về cơn bệnh của ḿnh. Trong trường hợp sau, thêm vào với sự đau đớn vật lư, là một sự đau khổ tinh thần sâu đậm.
Điều này đề khởi rằng, mức độ của đau khổ ảnh hưởng đến chúng ta tùy thuộc nhiều vào chính ḿnh. Do vậy, điều thiết yếu là giữ một phối cảnh thích đáng trên kinh nghiệm về đau khổ. Khi nh́n thật gần vào một vấn đề đặc biệt nào đó, ta thấy như nó lớn lao quá và lấp trọn cả nhăn quan. Tuy nhiên, nếu nh́n cùng vấn đề đó ở từ xa, tự động ta sẽ thấy được sự liên hệ của nó cùng các vật khác. Hành động đơn giản đó tạo ra một sự khác biệt to tát. Nó cho phép ta nhận ra rằng mặc dù hoàn cảnh đưa đến quả thật bi thảm, nhưng ngay cả sự kiện bất hạnh nhất cũng có nhiều diện dị biệt và có thể đến gần bằng nhiều góc cạnh khác nhau. Thật thế, rất hiếm khi, nếu chẳng phải là không bao giờ, có thể t́m thấy một trường hợp hoàn toàn tiêu cực cho dù ta nh́n nó bất cứ cách nào.
Khi thảm kịch hoặc bất hạnh đến với ta – chắc chắn chúng phải đến – điều cần ích là phải so sánh với một sự kiện khác, hoặc nhớ lại một trường hợp tương tự hay tệ hơn đă từng xảy ra, nếu không phải của ta, th́ của người khác ta từng gặp. Khi đă chuyển được tầm nh́n ra khỏi cái ngă và hướng về người khác, ta sẽ kinh nghiệm được một hiệu quả giải thoát. Có một điều về tánh năng động của sự tự kỷ tư duy, hoặc bận tâm về chính ta nhiều quá, sẽ tạo khuynh hướng phóng đại nỗi khổ của ḿnh. Đảo lại, khi nh́n nó trong liên hệ cùng nỗi khổ của người khác, ta bắt đầu nhận ra, trên diện tương đối, nó chẳng phải là không thể chịu đựng được. Điều này cho phép ta bảo tồn được an b́nh nội tâm dễ dàng hơn khi ta chỉ tập trung vào vấn đề của ḿnh mà bỏ quên hết tất cả điều khác.
Theo kinh nghiệm của chính cá nhân tôi, chẳng hạn như, khi tôi nghe tin xấu về Tây tạng – đáng buồn là quá thường xuyên – tự nhiên phản ứng tức khắc của tôi là nỗi buồn. Nhưng, khi đưa vào khuôn khổ và tự nhắc nhở về khuynh hướng căn bản của con người cần t́nh thương, tự do, sự thật và công lư phải luôn luôn được đề cao, tôi thấy ḿnh có thể đối phó một cách khá tốt. Các cảm xúc giận dữ không kềm hăm nổi – vốn không làm ǵ hơn ngoài việc đầu độc trí óc, cay đắng con tim, và bạc nhược ư chí – thường ít khi trổi dậy, cho dù trước các tin tệ hại nhất.
Cũng cần nhớ rằng, thời điểm của sự đạt đến trí tuệ và nội lực cao nhất thường cũng là lúc khó khăn nhất. Với khuynh hướng đúng – ở đây ta lại thấy tầm quan trọng tối thượng của việc phát triển một thái độ tích cực – kinh nghiệm đau khổ có thể mở mắt ta trước thực tế. Thí dụ như, kinh nghiệm bản thân tôi về cuộc đời như là một người tỵ nạn giúp tôi ư thức được rằng những nghi thức bất tận, như là một phần quan trọng trong đời tôi ở Tây tạng, quả thật chẳng cần thiết. Chúng ta c̣n thấy rằng ḷng tự tin và tự trọng có thể phát triển hơn, và sự can đảm được tăng cường hơn như kết quả từ nỗi khổ. Điều này có thể thấy trong thế giới quanh ta. Ở cộng đồng tỵ nạn, chẳng hạn, trong số những người c̣n sống sót của các năm lưu vong đầu tiên, tôi được biết một số người, dù đau khổ khủng khiếp, nhưng lại là các cá nhân có tinh thần mạnh mẽ nhất và niềm vui vô ái ngại. Ngược lại, chúng ta lại thấy, có một số người đối diện cùng các nghịch cảnh nhỏ nhặt, dù họ có đủ thứ, nhưng lại nghiêng về sự mất hy vọng và đi vào tuyệt vọng. Xu hướng tự nhiên muốn giàu có thường làm hỏng ta. Kết quả thông thường là nó dần dà khiến ta cảm thấy khó chịu đựng được các vấn đề mà bất cứ người nào thỉnh thoảng cũng phải đối phó.
Thử xét đến các sự chọn lựa khả hữu khi ta phải đối diện cùng vấn đề đặc biệt. Ở một cực, ta có thể để cho ḿnh bị đắm ch́m trong đó. Ở cực kia, ta chỉ cần đi ăn ngoài trời hay giải trí và quên nó đi. Khả năng thứ ba là trực tiếp đối diện cùng trường hợp. Điều này bao gồm việc quán xét, phân tích, thẩm định nhân quả, và t́m giải pháp cho nó.
Mặc dù cách thứ ba đôi khi khiến chúng ta phải đau thêm trong một thời gian ngắn, nhưng rơ ràng nó đáng chọn hơn hai cách kia. Nếu ta cố tránh hoặc chối một vấn đề chỉ bằng cách quên bỏ nó hoặc uống rượu hay hút thuốc, hoặc ngay cả dùng vài h́nh thức hành thiền hay cầu nguyện nào đó như phương tiện để trốn thoát, trong khi c̣n có một cơ hội giải thoát ngắn hạn, như thế vấn đề vẫn c̣n đó. Khuynh hướng như trên chỉ tránh né chứ không giải quyết được vấn đề. Một lần nữa, nguy cơ sẽ được thêm vào trên vấn đề đầu tiên, và tiếp theo đó là sự bất ổn tinh thần và cảm xúc. Các sự phiền nhiễu của lo lắng, sợ hăi và nghi ngờ cứ chồng chất lên. Dần dà, có thể đưa đến sự giận dữ và tuyệt vọng, kéo theo đủ thứ đau khổ xa hơn (cho chính ta và người). Thử h́nh dung một tai nạn như bị bắn vào bụng. Cơn đau rất dữ dội. Chúng ta phải làm ǵ? Dĩ nhiên, ta cần phải lấy viên đạn ra và chịu đựng việc giải phẫu. Điều này càng làm đau đớn hơn. Tuy nhiên ta phải chấp nhận điều đó hầu vượt qua được vấn đề tiên khởi. Tương tự, do sự nhiễm độc, hoặc một tổn hại kinh khủng nào đó, có thể ta phải mất tay hoặc chân hầu giữ tánh mạng. Dĩ nhiên, ta phải chuẩn bị tinh thần chấp nhận h́nh thức đau khổ đó, hầu tránh khỏi sự đau khổ lớn hơn của cái chết. Chỉ là lẽ thường khi phải chịu đựng khổ sở trong việc làm nào đó hầu tránh một sự tệ hại hơn. Tôi nh́n nhận không phải luôn luôn dễ dàng quyết định. Khi lên sáu bảy tuổi, tôi bị chủng ngừa bệnh đậu. Nó quả thật là đau, khiến tôi phải phát ngờ, dù được cho biết cơn đau đó không nhằm nḥ ǵ so với bệnh chứng. Cơn đau kéo dài mất mười ngày, và kết quả hiện tôi vẫn c̣n bốn cái sẹo lớn!
Nếu viễn cảnh đương đầu cùng nỗi khổ đến trước mặt đôi khi có vẻ hơi dọa nạt, nhưng cần nên nhớ thật ra không có ǵ trong các kinh nghiệm thông thường của ta là thường trực. Tất cả hiện tượng đều có tánh biến hóa và hoại diệt. Cũng thế, như trong một mô tả về hiện thực mà tôi từng đề ra, chúng ta sai lầm nếu giả thiết rằng kinh nghiệm đau khổ – hay hạnh phúc – có thể đến chỉ từ một nguồn duy nhất. Theo lư thuyết về căn nguyên tùy thuộc, mọi thứ đều khởi dậy trong khuôn khổ của vô số nguyên nhân và điều kiện. Nếu không phải thế, một khi tiếp xúc cùng thứ ǵ xem như tốt, ta sẽ tự động vui; và khi tiếp xúc cùng thứ ǵ xem như xấu, ta sẽ tự động buồn. Nguyên nhân của niềm vui và nỗi buồn như thế quá dễ nhận, và cuộc đời quá đỗi giản dị. Chúng ta sẽ có các lư do tốt để ràng buộc cùng một hạng người hay sự vật hay sự kiện nào đó, và giận ghét hay tránh né các thứ khác. Nhưng đó lại không phải là hiện thực.
Cá nhân tôi nhận thấy các lời khuyên về nỗi khổ của vị thánh hiền Ấn độ Shantideva rất hữu ích. Điều cốt yếu, theo ông, là khi chúng ta đối diện cùng bất cứ khó khăn nào, đừng để chúng làm ta tê liệt. Nếu bị như thế, ta đă sa vào nguy cơ bị chúng phủ ngập. Thay v́ vậy, hăy sử dùng các cơ năng quan yếu, quán xét bản chất của chính vấn đề. Và khi ta thấy rằng có các khả năng giải quyết nó cách này hay cách khác, không cần phải lo lắng nữa. Điều hữu lư là nên đặt toàn năng lực trên các phương tiện đó mà hành động. Nếu, mặt khác, ta thấy bản chất của vấn đề không thể có giải pháp, th́ không có điểm ǵ để lo buồn nữa. Nếu không có ǵ thay đổi được t́nh trạng, lo buồn càng chỉ làm tệ hại thêm lên. Đặt bên ngoài khuôn khổ của thứ triết lư về cực điểm của một loạt tư duy phức tạp, khuynh hướng của Shantideva nghe như là giản dị hóa. Nhưng vẻ đẹp của nó nằm chính ở phẩm chất giản dị đó. Và không ai có thể lư luận ǵ thêm trước lẽ thật trong suốt của nó.
Ở đây chúng ta không đi sâu vào vấn đề đau khổ có mục tiêu thực tế nào đó. Nhưng nếu kinh nghiệm về đau khổ nhắc nhở ta đến điều người khác phải chịu đựng, nó là một phối hợp mạnh mẽ cùng việc thật hành từ bi và giới chế các nhân duyên đau khổ. Và trong khuôn thức khơi dậy được thiện cảm và giúp ta cảm thông tha nhân, đau khổ có thể đóng góp như một nền tảng của từ bi và t́nh thương. Tôi xin nhắc lại thí dụ về vị hành giả Tây tạng đă ngồi tù hơn hai mươi năm và chịu đựng sự đối xử hà khắc nhất kể cả tra tấn, sau khi đất nước chúng tôi bị xâm chiếm. Trong thời gian đó, các đệ tử của ông đào vong được thường cho tôi biết rằng, các lá thư ông viết và lén gởi khỏi trại giam đều chứa đựng các lời giảng dạy về t́nh thương và từ bi sâu xa nhất mà họ chưa từng gặp. Các nghịch cảnh, dù có khả năng biến thành nguồn hận thù và tuyệt vọng, đồng thời cũng có khả năng biến thành nguồn phát triển tâm linh. Kết quả cách này hay cách khác chỉ tùy thuộc vào phản ứng của chúng ta.
Sửa lại bởi thienkhoitimvui : 03 January 2005 lúc 1:13pm
|
| Quay trở về đầu |
|
| |
thienkhoitimvui
Hội viên
Đă tham gia: 30 November 2004
Nơi cư ngụ: Vietnam
Hiện giờ: Offline
Bài gửi: 2445
|
| Msg 13 of 20: Đă gửi: 03 January 2005 lúc 1:14pm | Đă lưu IP
|
|
|
NHU CẦU NHẬN THỨC
Trong nghiên cứu về phát triển luân lư và tâm linh, chúng ta đă từng nói rất nhiều đến nhu cầu về giới luật hoặc kỷ luật. Tuy rằng điều đó có vẻ như lỗi thời, thậm chí khó chấp nhận, trong một thời đại và văn hóa quá nhấn mạnh đến mục đích của sự thành tựu cá nhân. Nhưng lư do người ta có nhăn quan tiêu cực về kỷ luật là v́, theo tôi, phần lớn do sự hiểu biết thông thường về từ ngữ đó. Người ta thường có xu hướng kết hợp kỷ luật với điều ǵ áp đặt chống lại ư muốn của họ. Tuy nhiên, tưởng cũng đáng lặp lại, điều chúng ta nói lên khi nhắc đến giới luật tâm linh chính là điều ta tự nguyện thọ nhận trên căn bản nhận thức trọn vẹn lợi lạc của nó. Đó không phải là một khái niệm xa lạ. Chúng ta không ngần ngại chấp nhận kỷ luật khi nó có lợi cho sức khỏe vật lư. Theo lời khuyên của y sĩ, chúng ta tránh các thức ăn có hại ngay dù có thèm muốn. Thay v́ vậy, chúng ta chỉ ăn các thức có lợi cho ḿnh. Trong khi quả thật trong bước đầu tiên, kỷ luật bản thân, ngay dù tự nguyện chấp nhận, có thể liên hệ đến sự nhọc nhằn và ngay đến một mức độ phấn đấu nào đó, nhưng nó sẽ nhẹ nhàng hơn qua thời gian, nhờ sự quen thuộc và áp dụng chuyên cần. Nó hơi giống như là làm chuyển hướng một ḍng nước. Đầu tiên, chúng ta phải đào kênh và đắp bờ. Kế đó, khi nước được dẫn vào trong, chúng ta c̣n cần phải điều chỉnh chỗ này chỗ khác. Nhưng khi ḍng nước đă hoàn toàn tạo lập, th́ nước sẽ chảy theo chiều ta mong muốn.
Giới luật luân lư cần thiết bởi v́ nó là phương tiện nhờ đó ta nối kết được các sự cạnh tranh quyền hạnh phúc của ta và người. Dĩ nhiên là có những người giả định quyền hạnh phúc của họ quan trọng hơn đến đỗi bất cần đến hậu quả đau khổ của người khác. Nhưng đó là thiển cận. Nếu độc giả chấp nhận sự đặc trưng hóa hạnh phúc do tôi nêu ra, tiếp theo đó là, không ai thật sự hưởng lợi lạc từ việc làm hại người khác. Bất cứ lợi ích trực tiếp đạt được qua sự tổn hại của người khác bắt buộc chỉ là tạm bợ. Về lâu dài, làm hại người khác, và phá rối an b́nh cùng hạnh phúc của họ tạo cho chúng ta lo lắng. Bởi v́ hành động của ta có ảnh hưởng trên chính ḿnh và người khác, khi ta thiếu giới luật, dần dà lo âu khởi dậy trong ḷng, và sâu tận thâm tâm, ta sẽ cảm thấy không yên tĩnh. Ngược lại, dù nhọc nhằn cách mấy, giới luật các phản ứng của ta trước các ư niệm và cảm xúc tiêu cực về lâu về dài sẽ bớt tạo ra phiền phức như khi dung dưỡng các hành động ích kỷ.
Tuy nhiên, cần lặp lại một lần nữa, giới luật luân lư không phải chỉ bao hàm sự kềm chế. Nó c̣n tiếp nối bằng việc đào luyện đức hạnh. T́nh thương và tâm từ bi, khoan dung, tha thứ, vân vân là các phẩm chất cốt yếu. Khi chúng hiện hữu trong cuộc đời, mọi thứ ta làm đều trở thành một dụng cụ tạo lợi lạc cho toàn thể gia đ́nh nhân loại. Ngay trong công việc hàng ngày của ta – dù chỉ là giữ trẻ tại nhà, làm việc trong hăng xưởng, hoặc phục vụ cộng đồng như bác sĩ, luật sư, doanh gia, hay giáo sư – tất cả hành động của ta đều có phần đóng góp vào sự an sinh chung. Và bởi v́ kỷ luật luân lư giúp cho các phẩm chất dễ phát triển, tạo ư nghĩa và giá trị cho cuộc đời, nên nó là một điều hiển nhiên được người biết nhận thức thọ hành trong sự phấn khởi và tinh tấn.
Trước khi xét đến phương cách áp dụng thứ giới luật nội tại đó vào các tương quan cùng người khác, cần lược lại về các nền tảng xác định hành vi luân lư là vô tác hại như thế nào. Như chúng ta đă thấy, thực tế có tánh chất phức tạp, cho nên khó nói rằng một hành động riêng tư nào đó, hoặc một loại hành động nào đó tự nó đúng hay sai. Hành vi luân lư do đó chẳng phải điều chúng ta dấn thân vào, chỉ v́ tự riêng nó là đúng. Chúng ta làm thế v́ nhận ra rằng nếu như ta muốn hạnh phúc và tránh đau khổ, người khác cũng vậy. V́ lư do đó, khó nghĩ được một hệ thống luân lư ư nghĩa tách rời khỏi vấn đề kinh nghiệm của ta về hạnh phúc và đau khổ.
Dĩ nhiên, nếu chúng ta muốn hỏi đủ loại câu khó khăn đặt căn bản trên siêu h́nh học, th́ luận thuyết về luân lư sẽ trở nên quá phức tạp. Trong khi thật hành luân lư không thể giảm thiểu thành một loại thực tập lư luận, hoặc chỉ đơn giản là các điều lệ phải theo; th́ bất cứ nh́n vào nó cách nào, cuối cùng ta cũng trở lại câu hỏi nền tảng về hạnh phúc và đau khổ. Tại sao hạnh phúc lại tốt và đau khổ lại xấu cho chúng ta? Có lẽ không có được câu trả lời kết luận. Nhưng có thể quán sát rằng, bản chất chúng ta vốn thích thứ này hơn thứ kia, giống như là thích cái tốt hơn thay v́ cái chỉ tốt. Chúng ta chỉ bị thu hút bởi hạnh phúc và tránh xa đau khổ. Nếu đi xa hơn và hỏi tại sao như vậy, chắc chắn câu trả lời sẽ đại khái như, Đó là như thế đó, hoặc đối với người có đức tin, Thượng đế tạo chúng ta cách đó.
Cho đến đây, đặc trưng của luân lư trong hành động được đề cập đến, chúng ta đă thấy nó tùy thuộc vào rất nhiều yếu tố. Thời gian và hoàn cảnh có tầm quan trọng lớn đến vấn đề. Nhưng, sự có hoặc mất tự do của cá nhân cũng thế. Một hành động tiêu cực có thể xem như trầm trọng nhất khi kẻ làm việc đó với trọn vẹn tự do, đối lại với người bị bắt buộc phải làm trái với ư muốn của họ. Tương tự, sự thiếu ḷng hối hận cũng phản ánh được điều đó, hành động tiêu cực cứ được dung dưỡng tái lập có thể xem như trầm trọng hơn là hành động đơn lẻ. Nhưng ta cũng phải xét đến ư định đằng sau hành động, cũng như nội dung của nó. Tuy vậy, câu hỏi vượt lên trên có liên hệ đến trạng thái tâm linh của cá nhân, trạng thái tâm và trí (kun long) toàn bộ trong giây phút hành động. Bởi v́, nói chung, đây là lănh vực chúng ta có quyền kiểm soát nhiều nhất, đây là thành phần ư nghĩa nhất để xác định đặc tánh luân lư trong hành động. Như chúng ta đă thấy, khi ư định của ta bị ô trược bởi ích kỷ, hận thù, từ tham vọng đến thất vọng, tuy rằng đa số các hành động bộc lộ ra ngoài có vẻ xây dựng, nhưng ảnh hưởng không thể tránh của chúng sẽ là tiêu cực, cho cả ta lẫn người.
Bằng cách nào chúng ta có thể áp dụng nguyên tắc vô tác hại khi đối diện cùng một vấn đề luân lư tiến thoái lưỡng nan? Đây là lúc năng lực phán đoán và tưởng tượng của chúng ta làm việc. Tôi đă từng mô tả hai điều trên như hai nguồn quư báu nhất, và đề khởi việc sở hữu chúng là điểm khác biệt giữa loài người và thú vật. Chúng ta cũng đă thấy chúng quan trọng ra sao khi cần phải học đối phó cùng đau khổ. Trong việc thật hành luân lư, hai phẩm chất này cho phép chúng ta phân biệt giữa lợi ích ngắn hạn và dài hạn; lượng định mức độ luân lư qua các hành động khác nhau; và các hậu quả của hành động, để từ đó ta có thể chọn lựa đạt đến các mục tiêu giá trị và bỏ lại các mục tiêu thấp hơn. Trong trường hợp khó tiến thoái, từ ngay phút đầu, chúng ta cần phải nhận xét về đặc điểm của hoàn cảnh, trong một thứ ánh sáng, mà theo truyền thống Phật giáo gọi là "phối hợp phương tiện thiện xảo và tri kiến." "Phương tiện thiện xảo" có thể được hiểu như là nỗ lực của ta tùy theo hoàn cảnh để đảm bảo các việc làm theo đúng động lực của từ bi. "Tri kiến" là cơ năng tối yếu của ta và cách thức – nhằm phản ứng cùng các yếu tố liên hệ khác nhau – ta chấn chỉnh mức độ theo lư tưởng vô tác hại sao cho thích hợp với khuôn khổ của hoàn cảnh. Chúng ta có thể gọi đó là cơ năng của nhận thức có minh tuệ.
Sử dụng cơ năng này – vốn đặc biệt quan trọng khi không có sự kêu gọi của tín ngưỡng – liên hệ thường xuyên đến việc kiểm soát nhăn quan của chúng ta và tự đặt câu hỏi rằng, Ta có đại trí hay tiểu trí. Ta đang đặt vào hoàn cảnh tổng quát hay là chỉ chú ư đến các chi tiết đặc biệt? Nhăn quan của ta ngắn hạn hoặc dài hạn? Ta có thiển cận quá hay lu mờ quá chăng? Động cơ của ta có thuần từ bi chăng khi quán xét mối liên hệ đến mức toàn thể loài người? Hoặc là từ bi của ta chỉ hạn hẹp trong ṿng gia đ́nh, bạn hữu, và một số người xem như thân cận? Cũng như trong việc khám phá bản chất chân thật của ư niệm và cảm xúc, chúng ta cần phải nghĩ, nghĩ, nghĩ.
Dĩ nhiên, không thể luôn luôn bỏ thời gian vào việc nhận thức thận trọng. Thỉnh thoảng chúng ta phải hành động tức khắc. Đó là tại sao sự phát triển tâm linh của chúng ta ở tầm mức quan trọng trong sự đảm bảo các hành động của ta được lành mạnh về luân lư. Hành động càng tự khởi, th́ chúng càng có khuynh hướng phản ánh lại thói quen và xu hướng của chúng ta trong thời điểm đó. Nếu có điều ǵ bất thiện, hành động của ta sẽ nối vào sự phá hủy. Đồng thời, tôi tin rằng rất cần thiết phải có một loạt các giới huấn luân lư nhằm hướng dẫn chúng ta trong đời sống hàng ngày. Điều này có thể giúp ta tạo thành thói quen tốt. Tuy nhiên, tôi phải đưa thêm ư kiến của ḿnh là, khi chấp hành các giới huấn đó, tốt nhất nên ít nghĩ về chúng như là các khuôn khổ đạo đức, mà xem như các nhắc nhở thường xuyên đến tha lợi trong tâm khảm và trước lư trí.
Về nội dung của các giới luật, chúng ta thật khó đưa ra điều ǵ hơn các chỉ dạy luân lư căn bản của mọi tôn giáo lớn trên thế giới hoặc ngay cả của các truyền thống triết lư nhân bản. Sự thỏa hiệp giữa các điều trên hầu như bắt buộc, mặc dù có khác biệt giữa các ư kiến liên hệ đến nền tảng siêu h́nh. Tất cả đều đồng ư về sự tiêu cực trong việc sát sanh, trộm cắp, dối trá, và tà dâm. Thêm vào đó, trên quan điểm yếu tố động cơ, tất cả đều đồng ư về sự cần thiết phải tránh oán hận, kiêu mạn, tà ư, phóng dật, cầu vọng, tham lam, dâm dật, các lư tưởng tác hại (như kỳ thị), và vân vân.
Một số người có thể nghĩ không hiểu sự giới chế tà dâm có là điều cần thiết trong thời đại việc pḥng ngừa sanh sản quá giản dị và hữu hiệu này. Tuy nhiên, như là con người, chúng ta có xu hướng bị ngoại vật thu hút, dù thọ cảm bằng mắt, khi bị thu hút bởi h́nh tướng; bằng tai, khi sự thu hút khởi dậy qua âm thanh; hoặc qua bất cứ giác quan nào khác. Mỗi một thứ đều có khả năng trở thành một nguồn khó khăn cho chúng ta. Thế mà thu hút dục t́nh bao gồm cả ngũ quan. Kết quả, trong khi sự ham muốn tột độ đi kèm theo sự thu hút của dục t́nh, nó có thể tạo cho chúng ta những vấn đề to tát. Tôi tin sự kiện được nhận thức theo chiều hướng luân lư chống tà dâm đều được các tôn giáo lớn xiển dương. Và, ít nhất trong truyền thống Phật giáo, chúng ta được nhắc nhở rằng xu hướng ham muốn dục t́nh sẽ trở thành ám ảnh. Nó nhanh chóng đi đến điểm một người không c̣n chỗ nào cả cho sinh hoạt xây dựng. Một thí dụ về sự liên kết đó, trường hợp ngoại t́nh. Như đă nói trên, hành vi luân lư thiện lành sẽ tạo ảnh hưởng không những đối với chúng ta mà c̣n trên người khác nữa, do đó luôn luôn cần xét đến cảm xúc của một thành phần thứ ba liên hệ. Ngoài hành động bất thiện đối với người phối ngẫu, phải lưu ư đến thực tế của hành động này c̣n tạo ra mức ảnh hưởng lâu dài như là sự rối loạn trong gia đ́nh sẽ gây bất ổn cho con cái. Giờ th́ hầu như sự kiện phổ thông được nh́n nhận là con cái là nạn nhân của cả gia đ́nh tan vỡ lẫn các liên hệ thiếu lành mạnh trong nhà. Viễn ảnh về chính ta như là người hành động, cần nhận biết rằng rất có thể sẽ chịu một ảnh hưởng tiêu cực của sự tiêu hao dần dà ḷng tự trọng. Cuối cùng, có một sự kiện trong việc bất trung, những hành động tiêu cực nghiêm trọng khác có thể là hậu quả trực tiếp – nói dối và lừa đảo là những điều tối thiểu. Và sự thụ thai ngoài ư muốn có thể dễ dàng khiến người mẹ tuyệt vọng đó đi t́m cách phá thai.
Khi nghĩ theo cách này, rơ ràng là lạc thú tạm bợ đến từ sự liên hệ ngoại t́nh không thật sự nhỏ nhặt so với các hậu quả bất trắc tạo ảnh hưởng tiêu cực từ hành động cho chính ta và người. V́ thế, thay v́ xem các giới luật cấm tà dâm như là một hạn chế sự tự do, tốt hơn nên xem chúng như một sự nhắc nhở theo lẽ thường rằng các hành động đó ảnh hưởng trực tiếp đến sự an sinh của cả ta lẫn người khác.
Như thế, phải chăng việc tuân hành giới luật nằm trên cả việc nhận thức sáng suốt? Không. Trên diện luân lư, hành vi phải tùy thuộc vào việc chúng ta áp dụng nguyên tắc vô tác hại. Tuy nhiên, có những trường hợp trong đó hành động có thể dính dáng đến việc phải phạm một giới luật nào đó. Trong trường hợp này, chúng ta phải dùng trí thông minh hầu thẩm định phải làm hành động nào ít tác hại nhất trong dài hạn. Lấy thí dụ, một trường hợp trong đó ta chứng kiến một người đang bỏ chạy trốn một đám đông cầm dao đuổi theo rơ ràng với ư định làm hại người đó. Ta nh́n thấy người bỏ trốn nấp sau cánh cửa. Một lúc sau, một trong số người đuổi theo đến và hỏi ta người kia chạy hướng nào. Bấy giờ, một mặt ta không muốn nói dối, v́ sẽ làm thiệt hại ḷng tin của người hỏi. Nhưng mặt khác, nếu nói lên sự thật, ta nhận biết rằng ḿnh có thể góp phần vào sự thương vong của một người đồng loại. Dù quyết định cách nào, ta cũng đều dính dấp đến một việc làm tiêu cực. Trong trường hợp như thế, v́ chắc chắn rằng ḿnh làm cách nào có thể phục vụ được một mục tiêu cao hơn – bảo vệ mạng sống cho một người bị hại – cho nên rất thích đáng khi phải nói, "Ồ, tôi không nh́n thấy ai" hoặc mơ hồ hơn, "Tôi nghĩ anh ta theo lối khác." Chúng ta phải xét t́nh trạng tổng quát và cân nhắc lợi ích giữa việc nói dối hoặc nói thật, và làm điều ta nghĩ rằng ít hại nhất. Nói cách khác, giá trị đạo đức của một hành động có thể thẩm định trong liên hệ cả thời gian, không gian cùng trường hợp, và sự lợi ích toàn diện của tất cả mọi khía cạnh khác trong tương lai cũng như hiện tại. Nhưng trong khi có thể xét thấy rằng một hành động về luân lư có vẻ lành mạnh trong một trường hợp đặc biệt nào đó, cùng hành động đó ở một thời gian và không gian hoặc một trường hợp khác, lại không như thế.
Như thế, điều ǵ ta phải làm khi hành động đến từ người khác? Điều ǵ ta phải làm khi hầu như rơ rệt là sẽ thực hiện một hành động mà ta cảm thấy sai quấy? Điều trước tiên cần phải nhớ là trừ phi biết rơ từng chi tiết của trường hợp, cả nội diện lẫn ngoại diện, ta không bao giờ có thể hiểu rơ đầy đủ về hoàn cảnh cá nhân hầu có thể đưa ra phán đoán vững chắc về nội dung đạo đức của hành động đến từ người khác. Dĩ nhiên, có các trường hợp cực đoan khi đặc tánh tiêu cực của hành động người khác rất rơ rệt. Nhưng trường hợp này hầu như rất hiếm. Đó là lư do tại sao hữu ích hơn khi tri kiến về một trường hợp đơn phương đến với chúng ta hơn là biết đến hàng ngàn trường hợp của người khác. V́ nếu lỗi lầm là của ta, ta phải đặt ḿnh vào vị trí phải sửa đổi.
Tuy nhiên, cần nhớ có một phân biệt căn bản giữa một người và các hành động đặc biệt nào đó của họ, chúng ta có thể vượt qua hoàn cảnh để lưu ư thích đáng hơn về hành động. Trong đời sống hàng ngày, rất thường khi phải chấp nhận ở một mức độ nào đó hành động của bạn bè quen biết và tôn trọng ước vọng của họ. Khả năng làm điều đó có thể xem như một phẩm chất tốt. Nhưng khi ta nhập nhằng cùng kẻ quá buông lung trong thái độ tiêu cực, chỉ t́m tư lợi và bỏ quên tha lợi, ta có thể mất định hướng của chính ḿnh. Kết quả, khả năng giúp đỡ người khác của ta có thể bị lạc hướng. Có một câu tục ngữ Tây tạng nói rằng, khi ta nằm trên một núi vàng, sẽ bị dính chút vàng; chẳng khác nào dính đất khi nằm trên núi đất. Tốt nhất là nên tránh các người đó, mặc dù tốt hơn phải cẩn thận đừng cắt đứt hoàn toàn. Thật vậy, có đôi lúc thích đáng nên ngăn họ lại đừng cho hành động cách nào đó – dĩ nhiên là động cơ của chúng ta phải thuần thành và phương pháp vô tác hại. Lại nữa, nguyên tắc chủ yếu là từ bi và tri kiến.
Điều này cũng đúng trong các vấn đề tiến thoái lưỡng nan mà ta có thể gặp trên tŕnh độ xă hội, đặc biệt là các câu hỏi đầy khó khăn và thách đố do xă hội khoa học và kỹ thuật đặt ra. Thí dụ, trong lănh vực y khoa, hầu như có thể kéo dài đời sống thêm vài năm cho một số trường hợp bệnh lư mà trước đây không lâu có vẻ như vô vọng. Việc này, dĩ nhiên, là một nguồn hạnh phúc lớn. Nhưng lại thường làm trổi dậy các vấn đề phức tạp và tế nhị liên hệ đến sự chăm sóc tồn dưỡng. Tôi nghĩ cho đến nay chưa có một lề luật nào liên hệ đến điều này. Trái lại, c̣n có hàng loạt các việc phải suy xét, mà ta phải thận trọng dùng ánh sáng của lư tính và từ bi soi dọi. Khi cần lập một quyết định khó khăn thay cho một bệnh nhân, chúng ta phải xét đến tất cả các khía cạnh yếu tố khác biệt. Có rất nhiều thứ khó khăn cho từng trường hợp. Thí dụ, nếu ta kéo dài đời sống cho một người lâm trọng bệnh mà đầu óc c̣n tỉnh táo, tức là tạo cơ hội cho người đó suy nghĩ và cảm giác theo một cách mà không người nào có thể làm. Mặt khác, ta phải xét khi làm như thế, họ có phải sẽ chịu đựng quá nhiều đau đớn thể xác và tinh thần như kết quả của các biện pháp quá độ hầu giữ mạng sống cho họ. Tuy nhiên, điều này chưa phải là yếu tố vượt trội. Là một người tin vào sự tồn tục của tâm thức sau cái chết của thân xác, tôi lập luận rằng, tốt hơn là nên chịu đựng đau đớn với thân xác người hiện tại. Ít ra chúng ta có thể hưởng lợi lạc từ sự chăm sóc của người khác, nếu chọn cái chết, ta có thể t́m thấy rồi sẽ phải chịu đựng các đau khổ dưới mọi h́nh thái khác.
Nếu bệnh nhân không c̣n ư thức và do đó không thể tham gia vào tiến tŕnh lập quyết định, đó lại là một vấn đề khác. Và trên cả mọi sự, là vấn đề ước mong của gia đ́nh, cùng với các vấn đề lớn của sự chăm sóc kéo dài đối với họ và người khác. Thí dụ, rất có thể v́ cần kéo dài mạng sống của một người, phải dùng tài khoản lẽ ra lợi ích cho nhiều người khác. Nếu có một nguyên tắc tổng quát, tôi nghĩ giản dị nhất là chúng ta phải nh́n nhận sự quư báu tối thượng của đời sống, và cố gắng đảm bảo rằng khi thời gian phải đến, người sắp chết được ra đi trong sự thanh tịnh và an b́nh càng đầy đủ càng tốt.
Trong các lănh vực khác như di truyền học hoặc sinh vật lư học, nguyên tắc vô tác hại cũng giữ phần quan trọng v́ có liên hệ đến sanh mạng. Khi động cơ phía sau việc nghiên cứu chỉ là để hưởng lợi, hoặc nổi tiếng, thậm chí cả đến nghiên cứu chỉ v́ tư lợi cá nhân, rất cần phải đặt các câu hỏi về mục tiêu chính yếu. Tôi đặc biệt nghĩ đến sự phát triển các thứ kỹ thuật tác động vật lư phụ thuộc, như giống phái hoặc ngay cả màu tóc hay màu mắt, có thể chỉ dùng vào thương mại nhằm khai thác khía cạnh kiến chấp của cha mẹ. Thật vậy, trong khi rất khó phân loại về các h́nh thức của thí nghiệm di truyền học, lại có một lănh vực tế nhị chủ yếu được tiến hành một cách thận trọng và khiêm tốn. Đặc biệt phải cảnh giác về khả năng bị lợi dụng. Điểm quan trọng là cần luôn ghi nhớ trong đầu các áp dụng rộng răi có thể dùng, và chủ yếu là đảm bảo động cơ chính phải hoàn toàn từ bi. V́ nếu nguyên tắc tổng quát phía sau việc làm đó chỉ là tiện ích, do đó có điều thoạt nh́n như vô ích lại có thể làm lợi cho các điều hữu ích hiển nhiên hơn; như thế lại không có ǵ ngăn ta đặt quyền của người thuộc loại trên thấp hơn quyền của người thuộc loại dưới. Tính chất tiện ích không bao giờ có thể biện minh cho sự tước đoạt quyền lợi của một cá nhân nào. Đó là điều nguy hiểm và tuột dốc.
Mới đây tôi xem một chương tŕnh tài liệu của đài BBC về việc sanh sản vô tánh. Dùng ảnh tượng bằng máy điện tử, cuốn phim này tŕnh bày một động vật các nhà khoa học đang thử nghiệm chế tác, một bán-nhân với đôi mắt to và nhiều nét khác giống con người, nằm trong một cái lồng. Dĩ nhiên, đó chỉ là tưởng tượng, nhưng, họ giải thích, có thể tiên liệu vào một thời điểm nào đó, người ta có thể chế tác ra các động vật như thế. Chúng có thể được tạo ra, và các cơ phận cùng thành phần khác trong cơ thể sẽ được dùng làm "phụ tùng" giải phẫu cho tiện ích của loài người. Tôi quả thật khiếp đảm trước việc đó. Ồ, ghê quá. Chắc chắn điều đó sẽ đưa sự cống hiến của khoa học đến cực điểm? Ư tưởng một ngày nào đó, chúng ta có thể chế tạo ra các chúng sanh chỉ cho mục đích đó cũng đủ làm tôi kinh hoàng. Tôi cũng cảm thấy như thế, khi nghĩ đến ư tưởng làm thí nghiệm liên hệ đến các thai nhi.
Đồng thời, thật khó thấy điều đó có thể được ngăn ngừa một khi cá nhân thiếu kỷ luật trong hành động. Vâng, chúng ta có thể ban hành luật lệ. Vâng, chúng ta có thể đưa ra các mă số quốc tế cho hành vi – chúng ta quả thật cần cả hai loại đó. Tuy vậy, nếu các nhà khoa học không có một cảm nhận nào về điều mà họ đang làm là thô bỉ, phá hoại, và tiêu cực đến tột độ, th́ không có một viễn tượng nào cho sự kết thúc của các thứ cống hiến nhiễu loạn như trên.
C̣n về các vấn đề như mổ xẻ sống, trong đó thú vật phải chịu đau đớn khủng khiếp trước khi bị giết hầu con người được mở rộng kiến thức khoa học? Ở đây tôi chỉ nói theo nhăn quan của Phật giáo, trong đó các hành xử như thế quá đả kích. Tôi chỉ hy vọng vào sự tiến bộ thần tốc của kỹ thuật điện tử, sẽ giúp cho việc sử dụng thú vật làm thí nghiệm khoa học ngày càng giảm bớt. Một sự phát triển tích cực trong xă hội hiện đại, theo cùng đà phát huy sự tôn trọng nhân quyền, là sự quan tâm đến thú vật nhiều hơn. Thí dụ, có sự tiến triển trong việc thừa nhận sự thiếu nhân đạo trong kỹ nghệ chăn nuôi gia súc. Ngoài ra, càng ngày nhiều người càng thích ăn chay và cắt giảm việc dùng thịt. Tôi rất hoan hỉ trước sự kiện đó. Hy vọng của tôi là trong tương lai, mối quan ngại này sẽ triển khai mạnh mẽ, đến cả các loài thú nhỏ nhặt nhất ngoài biển cả.
Ở đây, có thể lời tôi nghe giống như một khuyến cáo. Các chiến dịch bảo vệ người và vật có mục tiêu cao thượng. Nhưng chủ yếu là chúng ta không thể cho phép ḿnh bị lôi cuốn theo cảm thức bất công nào đó, khiến lại bỏ quên quyền lợi của người khác. Chúng ta cần phải đảm bảo đă nhận thức một cách sáng suốt trong khi theo đuổi lư tưởng.
Thật hành các cơ năng trọng yếu trong phạm trù luân lư đưa đến việc nhận lănh trách nhiệm cả hành động bên trên lẫn động cơ bên dưới. Nếu chúng ta không nhận lănh trách nhiệm do động cơ của ḿnh, dù tích cực hoặc tiêu cực, th́ khả năng tác hại sẽ lớn hơn. Như ta đă thấy, cảm xúc tiêu cực là nguồn của hành động vô luân. Mỗi hành động ảnh hưởng không những trên các người thân chung quanh ta, mà c̣n cả bạn bè, đồng nghiệp, cộng đồng, và, trên hết, toàn thế giới.
|
| Quay trở về đầu |
|
| |
thienkhoitimvui
Hội viên
Đă tham gia: 30 November 2004
Nơi cư ngụ: Vietnam
Hiện giờ: Offline
Bài gửi: 2445
|
| Msg 14 of 20: Đă gửi: 03 January 2005 lúc 1:17pm | Đă lưu IP
|
|
|
(HẾT PHẦN II)
PHẦN III: LUÂN LƯ VÀ XĂ HỘI
CHƯƠNG XI: TRÁCH NHIỆM TOÀN CẦU
Tôi tin rằng mỗi hành động của chúng ta đều có một chiều phổ quát toàn cầu. V́ thế, giới luật luân lư, hành vi thiện lành, và nhận thức thận trọng là các chất liệu thiết yếu cho một đời sống ư nghĩa, hạnh phúc. Nhưng chúng ta thử quán xét về tầm mức tương quan cùng cộng đồng rộng lớn hơn.
Trong quá khứ, gia đ́nh và các cộng đồng nhỏ chỉ hiện hữu độc lập ít hay nhiều giữa cái này và cái kia. Nếu họ đặt vấn đề an sinh của các đồng loại càng nhiều th́ càng tốt. Lại nữa, họ không thể sanh tồn nếu thiếu phối cảnh đó. Trường hợp đó không c̣n giống như vậy. Hiện thực ngày nay rất phức tạp, và ít ra trên lănh vực vật chất, thế giới nối liền nhau quá rơ rệt đến độ cần phải có một nhăn quan khác hẳn. Nền kinh tế hiện đại là một trường hợp cao điểm. Thị trường chứng khoán sụp đổ ở phía bên này của địa cầu có thể tạo ảnh hưởng trực tiếp đến nền kinh tế của các nước phía bên kia. Tương tự, thành quả kỹ thuật trong các sinh hoạt hiện nay lại có một ảnh hưởng tác hại không c̣n ngờ vực đến môi trường thiên nhiên. Và vấn đề dân số cho thấy chúng ta không thể bỏ quên ích lợi của người khác nữa. Thật thế, chúng ta có quá nhiều sự ràng buộc cho thấy khi phục vụ cho lợi ích của ta cũng tạo lợi ích cho người khác, ngay khi đó không phải là ư định rơ rệt của ta. Thí dụ, khi hai gia đ́nh chia cùng một nguồn nước, phải bảo đảm cho sự không ô nhiễm sẽ làm lợi cho cả đôi bên.
Trên nhăn quan đó, tôi tin điều cốt yếu là chúng ta phải vun bồi một cảm thức mà tôi gọi là trách nhiệm toàn cầu (hay phổ quát). Dùng chữ này không hoàn toàn chính xác như từ ngữ Tây tạng mà tôi có trong đầu, chi sem, có nghĩa từng chữ là, tâm thức (chi) toàn cầu (sem). Mặc dù khái niệm về trách nhiệm được ngụ ư nhiều hơn là nói rơ rệt trong tiếng Tây tạng, nhưng nó hàm chứa sâu xa trong đó. Khi tôi nói đặt căn bản trên sự quan tâm đến an sinh tha nhân hầu có thể phát triển một cảm thức trách nhiệm toàn cầu, tôi không ngụ ư đề xướng mỗi cá nhân phải chịu trách nhiệm trực tiếp đến, chẳng hạn như, chiến tranh hay nạn đói kém ở nhiều nơi trên thế giới. Nhưng trong thật hành Phật giáo, chúng tôi thường tự nhắc nhở ḿnh về bổn phận phải phục vụ cho toàn thể chúng sanh trong vũ trụ. Tương tự, các người hữu thần tin là phụng vụ cho Thượng đế sẽ kéo theo phụng vụ cho an sinh của tất cả con cái Ngài. Nhưng có vài điều hiển nhiên, như là sự nghèo đói của một làng nhỏ cách xa vạn dặm, xem như hoàn toàn vượt phạm vi của một cá nhân. Tuy nhiên, vấn đề ở đây không phải là nh́n nhận lỗi lầm, mà một lần nữa, là một sự tái định hướng tâm và trí vượt khỏi cái ngă đến hướng đến tha nhân. Phát triển được một cảm thức trách nhiệm toàn cầu – của tầm kích toàn cầu trong mỗi hành động của ta và của quyền b́nh đẳng giữa mọi người trong hạnh phúc và tránh đau khổ – là phát triển một thái độ của tâm, sao cho mỗi khi nh́n thấy bất cứ cơ hội nào lợi lạc cho tha nhân, ta sẽ nắm lấy, thay v́ chỉ chú trọng hạn hẹp vào lợi ích bản thân. Nhưng, dĩ nhiên, v́ chúng ta c̣n phải quan tâm đến cả những ǵ ngoài phạm vi của ḿnh, do đó, cần chấp nhận nó như là thành phần của thiên nhiên, và quan tâm đến việc làm nào lợi lạc nhất có thể được.
Một ích lợi quan trọng trong sự phát triển cảm thức về trách nhiệm toàn cầu chính là giúp chúng ta trở nên nhạy cảm đối với tất cả – không phải chỉ riêng với những người thân cận. Chúng ta sẽ thấy nhu cầu phải chăm sóc đặc biệt cho những thành phần của gia đ́nh nhân loại chịu nhiều đau khổ nhất. Chúng ta nhận ra nhu cầu phải tránh gây chia rẽ giữa đồng loại. Và chúng ta ư thức được tầm quan trọng vượt bực của sự hài ḷng do tri túc.
Khi bỏ quên an sinh tha nhân và không biết đến tầm kích toàn cầu trong hành động của ḿnh, điều khó tránh là chúng ta sẽ thấy các lợi ích của ḿnh dường như cách biệt cùng của họ. Chúng ta sẽ đánh mất sự hợp nhất nền tảng trong gia đ́nh nhân loại. Dĩ nhiên, rất dễ nêu ra vô số yếu tố đi ngược lại khái niệm hợp nhất này. Trong đó kể cả sự khác biệt tín ngưỡng, ngôn ngữ, phong tục, văn hóa, vân vân. Nhưng khi nhấn mạnh quá nhiều đến các khác biệt giả tạo đó, ngay cho dù các sự phân biệt nhỏ nhặt, cứng nhắc, chúng ta cũng không tránh khỏi mang thêm đau khổ đến cho chính ḿnh và người khác. Điều đó thật vô nghĩa. Loài người chúng ta đă chịu quá nhiều khó khăn. Chúng ta phải đối diện cùng cái chết, tuổi già, và bệnh hoạn – không kể việc gặp phải bất măn. Đó là các thứ chúng ta không sao tránh khỏi. Bấy nhiêu đó chưa đủ sao? Tại sao c̣n phải tạo nhiều thứ vấn đề không cần thiết chỉ đặt căn bản trên các khác biệt tư tưởng hoặc màu da?
Khi thẩm định các hiện trạng đó, chúng ta thấy cả hai, luân lư lẫn nhu cầu, đều cần một thứ giải pháp. Nhằm vượt qua khuynh hướng bỏ quên yêu cầu và ích lợi của người khác, chúng ta phải thường xuyên tự nhắc nhở ḿnh về một điều rất hiển nhiên: đó là trên bản chất, chúng ta đều như nhau. Tôi đến từ Tây tạng; đa số độc giả quyển sách này không phải là người Tây tạng. Nếu tôi được gặp riêng từng độc giả và nh́n kỹ họ, tôi chắc hẳn sẽ thấy phần đông quả có các đặc điểm khác tôi ở ngoài mặt. Nếu tôi tập trung vào các điểm khác biệt đó, sẽ làm chúng trở thành điều ǵ quan trọng. Nhưng kết quả sẽ làm cho chúng ta xa nhau hơn là gần nhau. Nếu, mặt khác, tôi lại nh́n mỗi người như cùng một giống với tôi – giống người với một cái mũi hai con mắt vân vân, bỏ qua sự khác biệt của h́nh tướng và màu sắc – th́ tự động sẽ thấy cảm thức cách biệt đó phai nhạt đi. Tôi sẽ thấy rằng tất cả chúng ta đều có cùng thứ thịt da của con người, và hơn nữa, người khác cũng như tôi, đều muốn hạnh phúc và tránh đau khổ. Trên căn bản của nhận thức đó, tôi cảm thấy xu hướng tự nhiên về họ. Và mối quan tâm đến sự an sinh của họ cũng tự động khơi dậy trong tôi.
Tuy thế, dù rằng hầu hết mọi người đều muốn chấp nhận nhu cầu hợp nhất trong nhóm riêng của họ, và trong đó, sự cần thiết quan tâm đến an sinh cho người khác, họ vẫn có khuynh hướng lăng quên phần c̣n lại của nhân loại. Làm như vậy, chúng ta bỏ quên không phải chỉ có bản chất tùy thuộc của thực tại, mà c̣n cả hiện thực của trường hợp riêng. Nếu một nhóm người, một chủng tộc, hoặc một dân tộc, có thể đạt hoàn toàn sự thỏa măn và trọn vẹn hoàn toàn tự lập và không tùy thuộc chỉ trong hạn định của xă hội ḿnh, th́ có thể lư luận rằng, sự phân biệt cùng các người bên ngoài có thể đúng. Nhưng đây lại không phải thế. Thật vậy, thế giới tân tiến ngày nay được thiết lập trên phương thức các ích lợi của một cộng đồng riêng biệt nào đó không thể c̣n có thể nằm trong giới hạn của các biên giới cơi bờ.
Vun bồi sự hài ḷng như thế chính là điều thiết yếu hầu bảo tồn việc chung sống ḥa b́nh. Sự không hài ḷng nảy sanh ra việc muốn chiếm hữu, vốn chẳng bao giờ được thỏa măn. Nếu điều con người t́m vốn có bản chất vô hạn định, như phẩm chất về ḷng khoan dung chẳng hạn, th́ vấn đề sự hài ḷng không cần đề ra. Khi chúng ta càng gia tăng khả năng khoan dung, th́ chúng ta lại càng khoan dung. Đối với các phẩm chất tâm linh, hài ḷng không cần thiết mà cũng không được mong muốn. Nhưng nếu điều ta t́m có hạn định, th́ sẽ có nguy cơ là một khi đạt được nó, ta lại sẽ không hài ḷng. Trong trường hợp một người muốn giàu có, ngay dù người đó có thể nắm trọn guồng máy kinh tế cả nước trong tay, cũng có thể bắt đầu nghĩ đến việc xâm chiếm nền kinh tế của nước khác. Tham muốn có hạn định này không bao giờ có thể thỏa măn. Mặt khác, khi phát huy được sự hài ḷng, chúng ta có thể không bao giờ bị mất hy vọng hoặc mất ảo vọng.
Thiếu sự hài ḷng – sẽ đi dần vào tham lam – là gieo trồng các hạt giống của đố kỵ và tranh chấp, và đưa đến một nền văn hóa vật chất cực đoan. Không khí tiêu cực tạo dựng trở thành một khuôn khổ cho mọi thứ bệnh hoạn xă hội sẽ mang đến đau khổ cho mọi người trong cộng đồng. Nếu đây là trường hợp tham lam và đố ky không có phản ứng ngược, th́ vấn đề chỉ diễn ra trong cộng đồng này. Nhưng, thường th́ không phải như thế. Đặc biệt, thiếu sự hài ḷng là một nguồn gây tổn hại đến môi trường thiên nhiên, và do đó, gây thiệt hại đến người khác. Người khác nào? Đặc biệt là kẻ nghèo và kẻ yếu. Trong cộng đồng riêng của họ, người giàu mạnh có thể bỏ đi nơi khác để tránh, nạn ô nhiễm cao độ chẳng hạn, c̣n người nghèo yếu không có sự lựa chọn.
Tương tự, người dân trong các xứ nghèo, không có nguồn tài nguyên để sử dụng, c̣n phải chịu đựng cả sự quá đáng của các nước giàu và nạn ô nhiễm từ kỹ thuật thô thiển của chính ḿnh. Các thế hệ sắp đến cũng phải lănh chịu đau khổ đó. Và dần dà mọi người chúng ta đều phải đau khổ. Bằng cách nào? Chúng ta sống trong một thế giới do ta góp phần tạo dựng. Nếu ta không chọn sự cải thiện hành động của ḿnh trong sự tương kính b́nh quyền hưởng hạnh phúc và tránh đau khổ cho tha nhân, th́ chẳng bao lâu ta sẽ thấy các hậu quả tiêu cực. Thử tưởng tượng nạn ô nhiễm do hơn hai tỷ chiếc xe thêm vào. Nó sẽ ảnh hưởng đến toàn thể chúng ta. Như thế, hài ḷng tri túc không phải chỉ là một vấn đề luân lư. Nếu chúng ta không muốn gia tăng kinh nghiệm đau khổ của chính ḿnh, th́ đây là một vấn đề khẩn thiết.
Đó là một trong các lư do khiến tôi tin rằng sự bành trướng không giới hạn của nền kinh tế cần phải đặt vấn đề. Theo quan điểm của tôi, nó chỉ tạo thêm nhiều sự bất ḥa, kéo theo rất nhiều vấn đề, cả xă hội lẫn môi sinh. C̣n có cả sự kiện là trong khi tận hiến trọn vẹn cho sự phát triển vật chất, chúng ta sẽ bỏ quên sự thực thi phổ quát lên trọn cộng đồng rộng lớn. Lại nữa, điều này không phải chỉ là vấn đề hố cách biệt giữa Thế giới thứ Nhất và thứ Ba, giữa miền Bắc và miền Nam, giữa xứ tiền tiến và chậm tiến, giữa giàu và nghèo, giữa vô đạo đức và sai quấy. Đây là vấn đề của cả hai phía. Nhưng ư nghĩa nhất chính là sự kiện bất b́nh đẳng này tự nó là nguồn khởi loạn đối với tất cả mọi người. Trong ư nghĩ đó, thử đơn cử một thí dụ, Âu châu là toàn thế giới, chứ không phải chỉ là nơi cư ngụ của khoảng dưới mười phần trăm dân số thế giới, từ cơ sở đó, lư tưởng vượt trội của một sự tiến bộ không ngừng c̣n có thể biện luận hữu lư. Tuy nhiên thế giới không phải chỉ có Âu châu. Hiện trạng là có rất nhiều người đang đói khát ở khắp các nơi khác. Và sự bất quân b́nh sâu xa như thế, một phần do hậu quả tiêu cực của đủ các thứ, cho dù không phải là trực tiếp: người giàu có cũng cảm nhận triệu chứng nghèo thiếu trong đời sống hàng ngày của ḿnh. Thử xét xem, các máy thu h́nh lén đặt khắp nơi, các hàng rào an toàn trên khung cửa sổ, tất cả cho thấy người giàu thiếu thốn cảm giác an b́nh và an toàn.
Trách nhiệm toàn cầu c̣n đưa chúng ta đến sự bảo toàn nguyên tắc chân thật. Tôi muốn ngụ ư ǵ? Chúng ta có thể nghĩ đến sự chân thật và thiếu chân thật trong khuôn khổ mối tương quan giữa bề ngoài và thực tế. Đôi khi chúng có vẻ như tương hợp với nhau, nhưng thường th́ không. Khi chúng tương hợp, có thể xem là chân thật, theo như tôi hiểu. Như thế chúng ta chân thật khi các hành động của ta đúng như bề ngoài chúng thể hiện. Khi chúng ta giả dạng như thứ này, nhưng trên thực tế chúng ta lại là thứ khác, người khác sẽ phát khởi nghi ngờ, e sợ. Và e sợ là điều tất cả mọi người cần tránh. Đảo lại, nếu trong cách xử thế cùng mọi người chung quanh, ta cởi mở và thành thật trong bất cứ điều ǵ nói và nghĩ và làm, mọi người không cần phải sợ ta. Điều này đúng cho cả cá nhân lẫn cộng đồng. Hơn nữa, khi hiểu được giá trị của sự chân thật trong mọi thể hiện, chúng ta sẽ nhận ra không có sự khác biệt tối hậu giữa nhu cầu của cá nhân và nhu cầu của toàn cộng đồng. Các con số tuy có khác nhau, nhưng sự mong ước và quyền không muốn thất vọng của họ đều như nhau. Như thế, khi tận tâm bảo toàn sự chân thật, chúng ta giảm thiểu được mức hiểu lầm, nghi ngờ và sợ hăi của xă hội. Bằng một cách nhỏ nhặt nhưng ư nghĩa, chúng ta tạo điều kiện cho một thế giới hạnh phúc.
Vấn đề công lư liên hệ mật thiết với cả trách nhiệm toàn cầu lẫn vấn đề chân thật. Công lư kéo theo sự đ̣i hỏi phải hành động khi nhận thức được sự bất công. Thật vậy, thất bại trong hành động đó có thể sai quấy, tuy rằng không sai trong cảm thức là ta xấu từ bản chất. Nhưng nếu ta ngần ngại nói lên sự công bằng, chỉ v́ một cảm thức quy ngă nào đó, đó lại là một vấn đề. Nếu phản ứng của ta trước sự bất công là đặt câu hỏi, "Việc ǵ sẽ xảy đến cho tôi nếu tôi nói lên? Có thể người ta sẽ không ưa tôi," th́ điều đó vốn vô luân, v́ chúng ta đă bỏ qua sự liên hệ rộng lớn từ sự im lặng của ḿnh. Cũng chẳng thích đáng và ích lợi khi đưa vào khuôn khổ của sự b́nh quyền của tất cả trước hạnh phúc và tránh đau khổ. Điều này cũng đúng ngay khi, lấy thí dụ, chính quyền hoặc cơ chế phán rằng, "Đây là việc của chúng tôi" hoặc "Đây là việc nội bộ." Không những chúng ta có bổn phận phải nói lên trong các trường hợp như thế, mà quan trọng hơn nữa, đó là một phục vụ cho tha nhân.
Đương nhiên, có thể phản đối rằng, một sự chân thật như thế không phải lúc nào cũng khả thi, và chúng ta cần phải "thực tế." Hoàn cảnh của chúng ta có thể ngăn ngừa hành động theo đúng với trách nhiệm. Chẳng hạn như, gia đ́nh riêng của ta có thể bị hại, nếu ta nói lên khi chứng kiến cảnh bất công. Nhưng trong khi ta phải đảm đang cùng hiện thực trong đời sống hàng ngày, điều cốt yếu là phải giữ một tầm nh́n rộng lớn. Chúng ta phải thẩm định các nhu cầu của ḿnh theo tương quan cùng với nhu cầu của người khác; và phán đoán về hành động hoặc không hành động của ḿnh sẽ ảnh hưởng ra sao cho họ trong dài hạn. Rất khó chỉ trích những người lo lắng cho các người thân của họ. Nhưng đôi khi cần phải chịu hy sinh v́ lợi ích của một cộng đồng rộng lớn hơn.
Cảm thức trách nhiệm đối với tất cả mọi người nghĩa là, vừa như các cá nhân và một tập thể các cá nhân, chúng ta có bổn phận phải chăm sóc đến mỗi thành phần trong xă hội của ḿnh. Điều đó không quan hệ thật sự đến khả năng vật lư hoặc tinh thần của họ. Cũng giống như ta, những người đó có quyền hạnh phúc và tránh đau khổ. Chúng ta phải tránh, bằng mọi giá, sự thôi thúc bỏ rơi các kẻ quá phiền năo, xem họ như gánh nặng. Các người bệnh hoạn hay bên ngoài lề cũng cần được đối xử như vậy. Đẩy họ ra ngoài tức là tạo đau khổ chồng chất thêm. Nếu chúng ta ở trong các điều kiện đó, cũng chỉ mong được người khác giúp đỡ. Do đó, chúng ta cần phải đảm bảo người bệnh hoạn và phiền năo không bao giờ cảm thấy bị bỏ quên, không được giúp đỡ hoặc bảo vệ. Thật vậy, ḷng ưu ái dành cho các người đó, theo ư tôi, là thước đo sức khỏe tâm linh của ta, cả ở mức độ cá nhân lẫn xă hội.
Tôi có vẻ như quá sức lư tưởng trong bài nói chuyện về trách nhiệm toàn cầu này. Tuy nhiên, đó là một ư tưởng tôi từng tŕnh bày trước công luận từ chuyến thăm viếng Tây phương lần đầu tiên của tôi, vào năm 1973. Vào những ngày đó, nhiều người c̣n nghi ngờ về các khái niệm này. Tương tự, đến nay cũng không phải dễ khiến mọi người thích thú về khái niệm ḥa b́nh thế giới. Tuy nhiên, tôi rất được khích lệ khi ghi nhận rằng ngày hôm nay, một con số gia tăng đang bắt đầu phản ứng rất thuận lợi cho các ư tưởng đó.
Như kết quả từ rất nhiều sự kiện phi thường mà nhân loại kinh nghiệm trong thế kỷ hai mươi, chúng ta đă trở nên chín chắn hơn. Vào thập niên năm mươi và sáu mươi, và ngay cả ở vài nơi gần đây, nhiều người cảm thấy các xung đột cuối cùng chỉ có thể giải quyết qua chiến tranh. Ngày nay, sự suy tưởng đó chỉ c̣n dấy động trong ḷng một thiểu số. Và cho dù trong tiền bán thế kỷ này, nhiều người c̣n tin tưởng rằng tiến bộ và phát triển trong xă hội phải được theo đuổi qua các chế độ cứng rắn, sự sụp đổ của phát xít, tiếp theo là sự tan biến của cái gọi là Bức Màn Sắt, đă cho thấy đó là một thứ nghiệp vụ vô vọng. Tưởng cần ghi nhận rằng, bài học từ lịch sử cho thấy, dùng bạo lực áp chế trật tự chỉ có thể tồn tại trong đoản kỳ. Hơn nữa, sự thỏa hiệp (ngay cả trong số các Phật tử) rằng khoa học và tâm linh không thể ḥa hợp, đă trở thành một điều không c̣n đứng vững. Ngày nay, khi kiến thức khoa học về bản chất của thực tại càng sâu xa hơn, th́ nhận thức đó đă thay đổi. V́ vậy, người ta bắt đầu biểu lộ nhiều thích thú về thứ mà tôi đă gọi là thế giới nội tại. Tôi muốn nói đến các động lực và tác năng của tâm thức, hoặc tinh thần: tâm và trí của chúng ta. Lại có một sự gia tăng trên toàn cầu của ư thức về môi sinh, và sự nhận biết rằng không phải chỉ có các cá nhân hoặc ngay cả trọn một quốc gia là có thể tự giải quyết lấy các vấn đề của chính ḿnh, mà chúng ta ai ai cũng cần đến nhau. Đối với tôi, tất cả điều đó là những tiến triển đầy khích lệ, chắc chắn sẽ đưa đến các kết quả trường kỳ. Tôi cũng được khích lệ bởi sự kiện của nhu cầu t́m các giải pháp bất bạo động cho các xung đột, nhằm đưa ra tinh thần ḥa giải mới. C̣n một điều, như chúng ta đă từng ghi nhận, là sự chấp nhận gia tăng về tánh cách toàn cầu của nhân quyền, và nhu cầu nh́n nhận sự đa dạng trong các lănh vực quan trọng chung, như là các vấn đề tôn giáo. Điều này tôi tin đă phản ánh được sự nh́n nhận nhu cầu về một phối cảnh rộng lớn hơn, hầu đáp ứng sự đa dạng của chính gia đ́nh nhân loại. Như một kết quả, mặc dù quá nhiều đau khổ vẫn tiếp tục nhiễu hại các cá nhân và các dân tộc trên thế giới dưới các danh xưng là lư tưởng, hoặc tôn giáo, hoặc tiến bộ, hoặc kinh tế, nhưng một cảm thức hy vọng mới đă vươn lên cho những người bị áp bức chà đạp. Mặc dù chắc chắn rất khó mang lại ḥa b́nh và ḥa hợp thật sự, nhưng rơ rệt là sẽ đi đến. Tiềm năng đă hiển lộ. Và nền tảng là cảm thức trách nhiệm của từng mỗi cá nhân đối với tất cả người khác.
|
| Quay trở về đầu |
|
| |
thienkhoitimvui
Hội viên
Đă tham gia: 30 November 2004
Nơi cư ngụ: Vietnam
Hiện giờ: Offline
Bài gửi: 2445
|
| Msg 15 of 20: Đă gửi: 03 January 2005 lúc 1:19pm | Đă lưu IP
|
|
|
CHƯƠNG XII: TR̀NH ĐỘ DẤN THÂN
Qua sự phát huy một thái độ trách nhiệm đối với tha nhân, chúng ta có thể bắt đầu tạo một thế giới tốt lành, từ ái hơn mà ta hằng mơ ước. Độc giả có thể tán đồng hay không cùng các biện luận của tôi về trách nhiệm toàn cầu. Nhưng nếu các điều trên xác đáng, về tánh chất tùy thuộc lớn lao của thực tế, về sự phân biệt theo thói quen giữa ngă và tha trong một ư nghĩa nào đó là quá đáng; và nếu trên căn bản tôi nói đúng khi đề nghị rằng mục tiêu của chúng ta là phải mở rộng tâm từ bi của ḿnh đến tất cả mọi người, ta không khỏi kết luận rằng từ bi – kéo theo hành vi luân lư – nằm ngay giữa mọi hành động của ta, kể cả cá nhân lẫn xă hội. Hơn nữa, mặc dù các chi tiết c̣n được mở ra cho các cuộc thảo luận, tôi tin chắc rằng trách nhiệm toàn cầu có nghĩa từ bi cũng nằm cả trong đấu trường chính trị. Nó cho biết điều quan trọng về đường lối chúng ta hành xử trong đời sống hàng ngày nếu muốn hạnh phúc theo phương cách đặc trưng của hạnh phúc đă đề ra. Nói lên điều đó, tôi tin rơ ràng là ḿnh không kêu gọi mọi người từ bỏ lối sống hiện thời của họ và chấp nhận một lề luật hoặc cách thức tư duy nào khác. Đúng hơn, ư định của tôi là đề nghị các cá nhân, trong khi vẫn giữ lối sống hàng ngày, có thể chuyển hóa, có thể trở nên tốt hơn, từ bi, và hạnh phúc hơn. Và nhờ các cá nhân thiện lành từ bi hơn, chúng ta có thể khởi sự tiến hành cuộc cách mạng tâm linh của ḿnh.
Công tác của một người cày bừa trong việc làm khiêm nhượng của ḿnh cũng không kém phần hữu ích cho an sinh xă hội bằng, chẳng hạn như, một y sĩ, một giáo chức, một tăng sĩ, hoặc một nữ tu. Tất cả cống hiến của loài người đều có khả năng lớn lao và cao thượng. Khi ta làm việc với động cơ tốt, nghĩ rằng, "Việc làm của tôi là cho người khác," tất sẽ làm lợi cho cộng đồng rộng lớn hơn. Nhưng khi thiếu sự quan tâm đến cảm xúc và an sinh của người khác, sinh hoạt của ta sẽ đi đến chỗ sai hỏng. Do thiếu thốn các cảm xúc nhân bản, tôn giáo, chính trị, kinh tế, vân vân, đều có thể biến thành bẩn thỉu. Thay v́ phục vụ nhân loại, chúng biến thành tác nhân tàn phá.
Do đó, ngoài sự phát huy một cảm thức trách nhiệm toàn cầu, chúng ta thật sự cần những người có trách nhiệm. Cho đến khi các nguyên tắc được đưa vào hành động, chúng vẫn chỉ là nguyên tắc. Như thế, chẳng hạn như, rất thích đáng cho một chính trị gia thật tâm chịu trách nhiệm trong hành vi của ḿnh, với sự liêm khiết và ngay thẳng. Rất thích đáng cho một doanh gia lưu tâm đến nhu cầu của người khác qua mọi nghiệp vụ của ḿnh. Rất thích đáng cho một luật sư dùng khả năng chuyên môn của ḿnh để tranh đấu cho công lư.
Dĩ nhiên rất khó biện luận thật chính xác bằng cách nào mà thái độ của chúng ta có thể h́nh thành qua sự dấn thân chấp ước cùng nguyên tắc của trách nhiệm toàn cầu. V́ lư do đó, tôi không có một tiêu chuẩn đặc biệt nào trong trí. Tất cả điều tôi hy vọng là nếu những ǵ tôi viết ra đây có ư nghĩa đối với quư vị độc giả, quư vị sẽ nỗ lực khai triển tâm từ bi trong đời sống hàng ngày, hành động giúp đỡ bằng khả năng và ư thức trách nhiệm cùng tất cả mọi người. Khi đi ngang một ṿi đang rỉ nước, quư vị sẽ khóa chặt lại. Khi nh́n thấy một cái đèn cháy một cách vô ích, quư vị cũng sẽ tắt. Nếu là một người hành đạo, và mai này được gặp một vị tín hữu thuộc truyền thống tôn giáo khác, quư vị cũng sẽ bày tỏ cùng một mức độ tôn kính đối với họ, ngang bằng sự mong muốn họ đối xử với ḿnh như thế nào. Nếu là một khoa học gia và nhận thấy nghiên cứu ḿnh đang làm có thể tác hại cho người khác, do bởi cảm thức trách nhiệm, quư vị sẽ tự chế không làm. Tùy theo khả năng, tùy theo giới hạn của hoàn cảnh, quư vị sẽ làm điều có thể làm. Ngoài các điều trên, tôi không kêu gọi thêm một trách vụ ǵ khác. Và một ngày kia, hành động của quư vị có thể trở nên từ bi hơn cả người khác, vâng, điều đó rất b́nh thường. Lại nữa, nếu lời tôi nói có vẻ không hữu ích lắm, cũng không sao. Điều quan trọng là việc chúng ta làm cho người khác, bất cứ sự hy sinh nào được thực hiện, đều phải tự nguyện và phát khởi từ sự hiểu biết ích lợi của hành động đó.
Trong chuyến viếng thăm mới đây tại New York, một người bạn cho tôi biết con số tỷ phú tại nước Hoa kỳ gia tăng từ mười bảy người chỉ vài năm trước đây đă lên đến nhiều trăm người ngày hôm nay. Đồng thời, người nghèo vẫn nghèo, và có khi c̣n nghèo hơn nữa. Điều này tôi xem như hoàn toàn vô đạo đức. Đó là một cội rễ của những khó khăn. Trong khi nhiều triệu người không được có đến các nhu cầu tối thiểu của đời sống – thức ăn, chỗ ở, giáo dục, y tế – sự phân phối tài sản bất công quả là một điều ô nhục. Nếu đó là trong trường hợp mọi người đă có đầy đủ hoặc dư thừa các nhu cầu, th́ một lối sống xa hoa có thể tạm chấp nhận. Nhưng nếu đó chỉ là ư muốn của cá nhân, cũng khó mà lập luận rằng họ cần hạn chế bớt việc thực thi quyền sống theo sở thích của họ. Hơn nữa sự kiện không phải như thế. Trong thế giới ngày nay, có những vùng người ta vất bỏ các thức ăn dư thừa đi, trong khi những người sát bên cạnh – đồng chủng, kể cả các trẻ em vô tội – bị sa sút đến mức độ đào bới rác để ăn, và nhiều người chết đói. Như thế, mặc dù tôi không thể nói đời sống xa hoa của những người giàu có tự nó là sai lầm, bởi v́ họ dùng chính tiền của họ và không kiếm tiền bằng cách bất chánh, nhưng tôi phải nói rằng đó là điều bất xứng, là điều làm hư hỏng con người.
Hơn nữa, tôi bị kích động v́ lối sống của người giàu thường quá phức tạp một cách vô lối. Một người bạn của tôi ở cùng một gia đ́nh vô cùng giàu có, cho biết mỗi lần họ bơi lội lên, họ được trao cho một cái áo choàng tắm mới. Và cứ mỗi lần họ đến hồ bơi đều phải thay một cái mới toanh, cho dù có tắm nhiều lần trong một ngày. Phi thường! Nếu không muốn nói là bất thường. Tôi không thấy cách sống đó thêm thắt được thứ ǵ vào sự tiện nghi cá nhân. Như là con người, chúng ta ai cũng chỉ có một cái bao tử. Và có sự hạn chế lượng thức ăn nuốt vào. Tương tự, chúng ta có mười ngón tay, do đó không thể nào đeo một trăm chiếc nhẫn. Dù lư luận như thế nào liên quan đến sự chọn lựa, sự dư thừa không có một mục đích ǵ, trong khi chúng ta đă đeo đủ số nhẫn. Các chiếc c̣n dư chỉ nằm trong hộp. Sử dụng sự giàu có thích đáng nhất – như tôi từng nói chuyện cùng các thành viên trong một gia đ́nh Ấn độ rất giàu sang – là bố thí từ thiện. Trong trường hợp đặc biệt đó, khi họ hỏi, tôi đă đề nghị nếu có thể dùng tiền vào mục đích giáo dục là tốt nhất. Tương lai của thế giới nằm trong bàn tay của con em chúng ta. Do đó, nếu chúng ta muốn đem lại một xă hội từ ái hơn, công b́nh hơn, điều quan yếu chính là giáo dục trẻ em trở thành những người có trách nhiệm, biết quan tâm. Khi một người sanh trưởng trong sự giàu sang, hoặc đạt đến giàu có bằng phương tiện nào đó, họ có cơ hội giúp đỡ tha nhân vô cùng to tát. Thật là phí bỏ khi đă tiêu pha cơ hội đó trong việc tự nuông chiều ḿnh thái quá.
Tôi thật sự cảm thấy lối sống xa hoa là không thích đáng, cho đến đỗi tôi phải nh́n nhận rằng, mỗi khi sống trong một khách sạn tiện nghi và nh́n thấy người ta ăn và uống thật đắt tiền trong khi ở bên ngoài nhiều người không có chỗ ngủ qua đêm, tôi cảm thấy vô cùng khó chịu. Điều đó càng tăng cường cảm xúc rằng tôi không khác ǵ cả những người giàu lẫn những người nghèo đó. Chúng ta cùng giống nhau ở điểm muốn hạnh phúc và tránh khổ. Và chúng ta có quyền được hạnh phúc như nhau. Như một kết quả, khi nh́n thấy một cuộc biểu t́nh của công nhân đang diễn tiến, tôi chắc chắn sẽ tham gia vào. Và dĩ nhiên, người đang nói những điều trên đây lại là người được hưởng thụ các tiện nghi trong khách sạn. Thật vậy, tôi phải tiến xa hơn nữa. Quả thật là tôi có nhiều đồng hồ tay quư giá. Và trong khi tôi cảm thấy nếu bán chúng đi, tôi có thể xây thêm vài cái cḥi cho người nghèo, cho đến nay tôi chưa làm thế. Đồng thời, tôi cảm thấy rằng nếu tôi hoàn toàn ăn trường chay, không phải chỉ v́ muốn làm một tấm gương tốt, mà c̣n muốn giúp phần nào trong việc cứu vớt mạng sống các con thú vô tội.
Cho đến nay tôi chưa hoàn toàn làm đúng, và phải nh́n nhận là có một sự thiếu sót ở vài diện, giữa các nguyên tắc và thật hành của ḿnh. Đồng lúc, tôi không tin bất cứ ai cũng có thể và phải nên theo gương Mahatma Gandhi, sống đời như một nông dân nghèo nàn. Sự tận hiến đó rất tuyệt vời, và đáng được vô cùng ngưỡng phục. Nhưng chữ thường dùng là "tận hết khả năng" – mà không đi vào quá độ.
|
| Quay trở về đầu |
|
| |
thienkhoitimvui
Hội viên
Đă tham gia: 30 November 2004
Nơi cư ngụ: Vietnam
Hiện giờ: Offline
Bài gửi: 2445
|
| Msg 16 of 20: Đă gửi: 03 January 2005 lúc 1:22pm | Đă lưu IP
|
|
|
CHƯƠNG XIII: LUÂN LƯ TRONG XĂ HỘI
Giáo dục và Truyền thông
Sống một cuộc đời thật đúng theo luân lư trong đó chúng ta đặt nhu cầu của người khác trước tiên, và cung ứng cho hạnh phúc của họ, có rất nhiều liên hệ đến xă hội ngày nay. Nếu tự thay đổi nội tâm – tự giải giới bằng giải pháp xây dựng dành cho các ư niệm và cảm xúc tiêu cực của ḿnh – chúng ta thật sự có thể thay đổi thế giới. Chúng ta đă sẵn có rất nhiều khí cụ mạnh mẽ hầu tạo dựng một xă hội hợp luân lư và ḥa b́nh. Tuy nhiên, một vài khí cụ đó chưa được sử dụng đúng mức. Ở điểm này, tôi muốn chia sẻ vài nhăn quan về phương cách và các lănh vực nào chúng ta có thể bắt đầu đem đến một cuộc cách mạng tâm linh của ḷng tốt, tâm từ bi, nhẫn nại, bao dung, tha thứ, và khiêm ḥa.
Khi chúng ta dấn thân cho lư tưởng của sự quan tâm đến tất cả mọi người, tiếp theo đó cần phải thông truyền các chính sách xă hội và chính trị của ta. Tôi nói thế không phải là giả thiết nhờ đó chúng ta sẽ có thể giải quyết tất cả mọi vấn đề xă hội qua đêm. Đúng hơn, tôi xác tín rằng, trừ phi một cảm thức rộng răi về tâm từ bi mà tôi đă kêu gọi nơi độc giả, chính là nguồn cảm hứng để thiết lập thứ chính trị của chúng ta, th́ các chính sách chỉ gây tác hại thay v́ phục vụ cho toàn thể nhân loại. Tôi tin rằng chúng ta cần có những bước thực tiễn hầu nh́n nhận trách nhiệm của ta đối với tất cả người khác, trong hiện tại cũng như tương lai. Điều đó đúng thật dù cho có một số khác biệt nhỏ giữa các chính sách có động cơ là tâm từ bi và các chính sách có động cơ khác, chẳng hạn như, quyền lợi quốc gia.
Bây giờ, cho dù trong trường hợp chắc chắn là các lời đề xướng liên hệ đến từ bi, giới luật nội tại, nhận thức trí tuệ, và vun bồi đức tánh được áp dụng rộng răi, và thế giới sẽ tự động trở thành nơi chốn tốt lành hơn, ḥa b́nh hơn, tôi tin rằng hiện thực bắt buộc chúng ta phải giải quyết các vấn đề ở tầm mức xă hội cũng như cá nhân. Thế giới sẽ chuyển đổi khi mỗi cá nhân đều cố gắng chống lại các ư niệm và cảm xúc tiêu cực, và khi chúng ta thật hành từ bi đối với những người không liên hệ hoặc không có tương quan trực tiếp với ḿnh.
Trên quan điểm đó, tôi tin, có một số vấn đề trên thế giới cần được đặc biệt quan tâm, đưa ra trước ánh sáng của trách nhiệm toàn cầu. Trong đó bao gồm các vấn đề giáo dục, truyền thông, môi sinh, chính trị và kinh tế, ḥa b́nh và giải giới, và ḥa hợp liên tôn giáo. Mỗi mỗi đều giữ một vai tṛ sanh tử trong việc tạo lập nên thế giới ta đang sống, và tôi đề nghị lần lượt quán sát từng vấn đề một cách ngắn gọn.
Trước khi làm việc đó tôi cần nhấn mạnh rằng, các quan điểm tôi diễn đạt hoàn toàn có tánh cách cá nhân. Đó cũng là quan điểm của một người không hề tự xưng là chuyên gia với sự tôn trọng các kỹ thuật chuyên khoa của các vấn đề này. Nhưng nếu điều tôi nói có vẻ đáng phê phán, hy vọng của tôi là ít ra nó sẽ khiến độc giả ngưng lại đôi chút để suy nghĩ. V́ mặc dù không có ǵ đáng ngạc nhiên khi thấy một sự dị biệt trong ư kiến liên hệ đến các điều hiện đang được diễn dịch trong các chính sách hiện hành, nhu cầu của tâm từ bi, như là nền tảng của giá trị tâm linh, giới luật nội tại, và tầm quan trọng của hành vi luân lư trên tổng quát vốn là quan điểm bất biến của tôi.
Nhân tâm (lo) vừa là căn nguồn, và nếu đúng hướng, sẽ là giải pháp cho tất cả mọi vấn đề của ta. Những người đạt được kiến thức cao, nhưng thiếu tâm thiện lành sẽ bị hiểm nguy làm mồi cho các sự lo lắng và bất an như kết quả từ các ham muốn bất toại nguyện. Đảo lại, một sự hiểu biết chân thật các giá trị tâm linh mang đến ảnh hưởng đối nghịch. Khi chúng ta nuôi dạy con cái ḿnh cho có kiến thức mà thiếu từ bi, thái độ của chúng đối với tha nhân sẽ tương tự như một hỗn hợp của các thứ đố kỵ với kẻ hơn ḿnh, tranh chấp với kẻ ngang hàng, và khinh khi kẻ thua kém. Điều này dẫn đến một xu hướng về tham dục, tự phụ, thái quá, và, nhanh chóng mất đi hạnh phúc. Kiến thức rất quan trọng. Nhưng quan trọng hơn nữa là biết cách sử dụng nó cho đúng. Điều đó tùy vào tâm và trí của người sử dụng.
Giáo dục là một vấn đề lớn hơn là chỉ nhằm mang đến kiến thức và công năng hầu thành đạt các mục tiêu hạn hẹp. Nó c̣n là việc mở mắt cho đàn trẻ thấy được nhu cầu và quyền lợi của tha nhân. Chúng ta phải chỉ dạy cho trẻ em rằng, hành động của chúng có một tầm kích toàn cầu. Và chúng ta phải t́m phương cách xây dựng cảm xúc thiện lành tự nhiên sao cho chúng có được một cảm thức trách nhiệm đối với người khác. V́ đó chính là điều thúc đẩy chúng ta hành động. Thật vậy, nếu ta phải chọn lựa giữa học hành và đức hạnh, th́ thứ sau đương nhiên có giá trị vượt trội. Một trái tim tốt lành như quả của đức hạnh, tự nó mang đến lợi lạc lớn lao cho nhân loại. Kiến thức đơn thuần không làm được vậy.
Tuy nhiên, làm sao để dạy đạo đức cho trẻ em? Tôi cảm thấy rằng, nói chung, hệ thống giáo dục hiện đại bỏ quên không nói đến vấn đề luân lư. Đây có thể không phải là cố t́nh mà hầu như một thứ sản phẩm phụ của thực tế lịch sử. Hệ thống giáo dục thế tục được phát huy vào một thời điểm khi các cơ chế tôn giáo vẫn c̣n tầm ảnh hưởng lớn lao trên toàn xă hội. V́ các giá trị luân lư và nhân bản vẫn thường được đặt trong khuôn khổ của tôn giáo, cho nên diện này trong việc giáo dục trẻ em hầu như giả định do các tôn giáo đảm trách. Việc đó tương đối đầy đủ, cho đến khi tầm ảnh hưởng của tôn giáo bị giảm dần. Mặc dù nhu cầu vẫn c̣n đó, nhưng lại không được đáp ứng. Do đó, chúng ta phải t́m một phương cách khác hầu chỉ dẫn cho trẻ em về tầm hệ trọng của các giá trị căn bản của loài người. Và ta phải giúp chúng phát huy được các giá trị đó.
Cuối cùng, dĩ nhiên, tầm quan trọng của sự quan tâm đến tha nhân được học hỏi không phải qua lời nói, mà qua hành động: thí dụ điển h́nh từ chính chúng ta. Đó là lư do tại sao môi trường gia đ́nh là yếu tố rất quan hệ trong việc dưỡng dục một đứa trẻ. Khi một không khí quan tâm và từ ái thiếu vắng trong nhà, khi trẻ em bị cha mẹ lơ là, rất dễ nhận thấy các hậu quả tổn hại. Trẻ em có xu hướng cảm thấy ḿnh không được giúp đỡ và thiếu an toàn, và tâm trí chúng thường bị rối loạn. Ngược lại, khi trẻ em được nhận sự tŕu mến và bảo vệ thường xuyên, chúng có khuynh hướng hạnh phúc và tự tin vào khả năng của ḿnh hơn. Sức khỏe vật lư của chúng cũng khả quan hơn. Và ta thấy chúng không phải chỉ quan tâm đến riêng ḿnh, mà cả đến người khác. Môi trường gia đ́nh cũng quan trọng v́ trẻ em học các thái độ tiêu cực từ cha mẹ chúng. Thí dụ, nếu người cha thường hay tranh chấp với bạn bè, hoặc nếu cha hay mẹ thường căi cọ gấu ó nhau, mặc dù mới đầu đứa trẻ cảm thấy điều đó đáng chỉ trích, nhưng dần dà nó lại xem như là chuyện thường. Học biết như thế từ trong nhà, chúng sẽ đem ra áp dụng ngoài thế giới.
Không cần phải nói, những điều trẻ em học về hành vi luân lư ở nhà trường sẽ được đem ra thật hành trước tiên. Về điểm đó, các giáo chức phải chịu trách nhiệm đặc biệt. Qua chính thái độ của họ, có thể khiến trẻ em nhớ họ đến trọn đời. Nếu hành vi này là nguyên tắc, kỷ luật, và từ ái, th́ các giá trị đó sẽ tạo ấn tượng mạnh mẽ trong tâm trí trẻ em. Đó là v́ bài học do các thầy cô với một động cơ tích cực (kun long) sẽ thẩm thấu rất sâu đậm trong tâm trí học sinh của họ. Tôi biết được điều này do chính kinh nghiệm bản thân. Khi c̣n nhỏ, tôi rất biếng nhác. Nhưng khi tôi ư thức được sự thân ái và quan tâm của các vị trợ giáo, các bài học đó của họ đă để lại ấn dấu sâu đậm hơn là nếu vào thuở đó, có một vị trong nhóm lại khắc nghiệt hoặc lănh đạm.
Cho đến giờ, các chuyên khoa trong nền giáo dục là do các chuyên gia đảm trách. Tuy nhiên, tôi chỉ tóm lược qua vài đề nghị. Trước nhất, để thức tâm những người trẻ tuổi trước tầm quan trọng của giá trị nhân bản nền tảng, tốt hơn không nên tŕnh bày các vấn đề xă hội thuần túy như thể đó là vấn đề luân lư hoặc tôn giáo. Điểm quan trọng cần nhấn mạnh rằng, đó chính là cái mốc cho sự tồn tục của ta. Bằng cách đó, tuổi trẻ sẽ nhận thấy tương lai nằm trong tay chúng. Thứ đến, tôi tin rằng sự đàm luận đó thiết thực và phải được dạy trong lớp học. Tŕnh bày cùng các học sinh một vấn đề có tánh tranh biện, và để các em thảo luận cùng nhau, chính là một phương cách rất tuyệt hầu giới thiệu khái niệm giải quyết một tranh chấp một cách bất bạo động. Thật thế, hy vọng rằng khi học đường dành ưu tiên cho việc này, sẽ tạo được ảnh hưởng lợi lạc cho chính cả đời sống gia đ́nh. Khi thấy cha mẹ căi cọ với nhau, một đứa trẻ hiểu được giá trị của đối thoại có thể tự khởi nói, "Ồ, không. Đó không phải là cách. Cha mẹ phải nói chuyện với nhau, thảo luận với nhau một cách thích hợp hơn."
Cuối cùng, điều thiết yếu là phải loại bỏ khỏi học tŕnh mọi khuynh hướng tŕnh bày vấn đề dưới màu sắc tiêu cực. Lấy thí hụ, ở vài nơi trên thế giới quả thật có việc giảng dạy lịch sử, trong đó đưa vào các lư thuyết cực đoan hoặc kỳ thị đối với các cộng đồng khác. Dĩ nhiên điều đó sai lầm. Nó không đóng góp ǵ cho hạnh phúc của nhân loại. Bây giờ, hơn lúc nào hết, chúng ta cần phải chỉ dẫn cho con em, sự phân biệt giữa "xứ ta" và "xứ người," "đạo ta" và "đạo người" chỉ là thứ yếu. Đúng hơn, ta phải nhấn mạnh trên sự quan sát rằng, quyền hạnh phúc của tôi không cân nặng hơn quyền của người khác chút nào. Điều đó không phải bảo là chúng ta phải dạy dỗ con em bỏ rơi và không biết đến truyền thống văn hóa và lịch sử của nơi chúng được sanh trưởng. Trái lại, rất quan trọng phải đặt nền tảng trên đó. Rất tốt cho trẻ em được học yêu quê hương, tôn giáo, văn hóa và các thứ của chính ḿnh. Nhưng nguy cơ đến khi điều đó triển khai thành một thứ chủ nghĩa dân tộc thiển cận, xu hướng quy chủng tộc, và cực đoan tôn giáo. Thí dụ của Mahatma Gandhi rất hiển nhiên. Mặc dù ông hấp thụ một nền giáo dục Tây phương rất cao, nhưng không bao giờ lăng quên và trở thành xa lạ cùng sản nghiệp phong phú từ nền văn hóa Ấn độ của ông.
Nếu giáo dục thiết lập được một trong các thứ khí giới mạnh mẽ nhất trong sự khao khát đem lại một thế giới tốt đẹp ḥa b́nh hơn, th́ truyền thông là một thứ khác. Mỗi một khuôn mặt chính trị đều biết, họ không c̣n là những người duy nhất có quyền lực trong xă hội. Thêm vào đó c̣n có báo chí và sách vở, truyền thanh, điện ảnh, và truyền h́nh, gộp chung lại thành một thứ ảnh hưởng lớn lao trên mỗi cá nhân một cách không thể tưởng tượng nổi vào khoảng trăm năm trước đây. Sức mạnh này bao gồm một trách nhiệm lớn của tất cả mọi người chúng ta, các cá nhân, phải nghe và đọc và xem. Chúng ta cũng có một vai tṛ của riêng ḿnh. Chúng ta không phải vô quyền lực trước truyền thông. Cái nút bấm để kiểm soát đài nằm trong tay ta, nói cho cùng.
Điều này không có nghĩa là tôi biện luận cho các báo cáo nhạt nhẽo hoặc các giải trí thiếu hấp dẫn. Trái lại, cho đến nay trong lănh vực báo chí điều tra, tôi tôn trọng và đề cao sự can thiệp của giới truyền thông. Không phải mọi người phục vụ công cộng đều liêm khiết trong khi thi hành bổn phận. Do đó, rất thích hợp cần có các kư giả, mũi của họ dài như ṿi voi, đánh hơi chung quanh, và tŕnh bày các điều sai trái mà họ khám phá thấy. Chúng ta cần biết đến các cá nhân rất nổi tiếng này nọ đă che dấu khía cạnh rất đặc thù nào đó bên dưới bề mặt rất dễ ưa của họ. Có thể có một cách biệt rất lớn giữa bề ngoài và đời sống nội tâm của một người. Nói cho cùng th́ cũng chỉ là cùng một người. Sự cách biệt đó khiến cho họ trở thành khó tin cậy. Đồng thời, người điều tra không thể hành động chỉ v́ động cơ không thích đáng. Không công bằng và không tôn trọng quyền lợi của người khác, cuộc điều tra tự nó đă bị hoen ố.
Trong vấn đề truyền thông thường nhấn mạnh về dục tính và bạo động, có nhiều yếu tố cần quán xét. Trước tiên, rơ ràng là đa số khán giả đại chúng ưa thích các cảm giác do loại chất liệu đó gợi ra. Thứ đến, tôi ngờ rằng các sản phẩm chất liệu chứa dục tính và bạo hành quá lộ liễu vốn có dụng ư gây hại. Động cơ của họ chắc chắn chỉ là thương mại. Và cho dù tự nó là tích cực hoặc tiêu cực, điều đó không quan trọng bằng vấn đề nó có mang lại ảnh hưởng luân lư thiện lành nào không. Nếu kết quả sau khi xem một phim với nhiều bạo động, là khiến cho ḷng từ bi của khán giả được khơi dậy, th́ diễn đạt của sự bạo hành này được xác minh. Trong khi nếu sự tập hợp quá nhiều h́nh ảnh bạo động dẫn đến sự lạnh nhạt, th́ kết quả ngược lại. Thật vậy, làm chai đá con tim là một tiềm chất nguy hại. Nó dễ đưa đến sự mất đi ḷng thiện cảm.
Khi giới truyền thông đặt trọng điểm quá nhiều vào các khía cạnh tiêu cực của bản chất con người, có một nguy cơ là chúng ta sẽ được thuyết phục rằng bạo hành và tranh chấp là các đặc tánh chính yếu. Đó là một sự sai lầm, tôi tin vậy. Sự kiện chỉ có bạo hành mới đáng xem là tin tức đă đề xướng một thứ đối cực. Tin hay ít khi được chú ư bởi v́ có quá nhiều. Hăy xem vào bất cứ thời điểm nào trên thế giới đều có nhiều trăm triệu hành động tốt đang diễn ra. Mặc dù không thể nghi ngờ đồng lúc cũng có rất nhiều hành động xấu đang diễn tiến, nhưng con số chắc chắn phải ít hơn. Do đó, nếu truyền thông có trách nhiệm luân lư, cần phải phản ánh sự thật đơn thuần đó.
Việc đề ra các luật lệ truyền thông rơ rệt là cần thiết. Sự kiện cần phải ngăn con em xem một số sự kiện nào đó cho thấy chúng ta đă phân biệt giữa điều ǵ thích hợp và không thích hợp theo các hoàn cảnh khác nhau. Nhưng luật lệ có phải là phương cách đúng để làm việc đó chăng là một vấn đề khó thẩm định. Trong tất cả các vấn đề luân lư, luật lệ chỉ hữu hiệu khi phát khởi từ nội tâm. Có thể cách tốt nhất để bảo đảm tánh cách lành mạnh của sản lượng đa dạng qua truyền thông, chính là cách chúng ta giáo dục con em. Nếu ta nhắc nhở chúng biết ư thức trách nhiệm của chính ḿnh, chúng sẽ trở nên kỷ luật hơn khi dính dấp đến truyền thông.
Mặc dù rất khó hy vọng giới truyền thông sẽ xiển dương các lư tưởng và nguyên tắc của tâm từ bi; ít ra chúng ta có thể hy vọng những người liên hệ sẽ chú trọng đến vấn đề ảnh hưởng tiêu cực tiềm ẩn. Ít ra cũng không nên dành chỗ cho thứ kích thích của loại hành động tiêu cực như bạo hành kỳ thị chẳng hạn. Nhưng vượt trên điều đó, tôi cũng chưa biết ra sao. Có thể chúng ta sẽ t́m cách phương cách nào hầu nối kết trực tiếp hơn các người tạo ra các câu chuyện cho nguồn tin và giải trí, cùng với các khán giả, độc giả, hoặc thính giả chăng?
Thế giới Thiên nhiên
Có một lănh vực trong đó cả giáo dục lẫn truyền thông đều lănh một trách nhiệm đặc biệt, đó là môi trường thiên nhiên. Lại nữa, trách nhiệm này ít liên hệ đến vấn đề đúng hoặc sai mà chính là vấn đề sinh tồn. Thế giới thiên nhiên chính là nhà của chúng ta. Không nhất thiết là đất thánh hoặc đất thiêng, mà chỉ đơn giản là nơi chúng ta sống. Do đó chúng ta cần chú trọng bảo tồn nó. Đó là lẽ thường. Nhưng chỉ mới gần đây, các mực độ dân số, và sức mạnh của khoa học kỹ thuật đă phát triển đến mức có ảnh hưởng trực tiếp đến thiên nhiên. Nói cách khác, cho đến giờ, Mẹ Đất c̣n có khả năng bao dung được các thói xấu đối với nhà ở của chúng ta. Nhưng đă đến giai đoạn mà Mẹ không c̣n im lặng chịu đựng nổi thái độ của chúng ta nữa. Các vấn đề do sự phá hoại môi sinh tạo ra có thể xem như phản ứng của Mẹ trước hành vi vô trách nhiệm của chúng ta. Mẹ cảnh cáo chúng ta rằng, ngay cả trong sự bao dung nhất cũng phải có các giới hạn.
Không nơi nào cho thấy rơ rệt các hậu quả của sự thất bại trong việc thi hành kỷ luật trong liên hệ giữa ta và môi trường bằng trường hợp của Tây tạng hiện nay. Không có ǵ là quá đáng khi bảo rằng, Tây tạng mà tôi lớn lên là một thiên đường hoang dă. Bất cứ du khách nào được viếng Tây tạng trước giữa thế kỷ hai mươi đều nhận thấy điều đó. Thú vật ít khi bị săn bắt, ngoại trừ một số vùng quá hẻo lánh không thể trồng trọt hoa màu được. Thật thế, các viên chức chính quyền hàng năm có thông lệ đưa ra tuyên cáo về việc bảo về đời sống hoang dă: "Không ai, dù thường dân hay quư tộc, có quyền làm hại hoặc bạo hành đối với các động vật trong rừng hoặc dưới nước." Các ngoại lệ duy nhất là chuột và lang sói.
Khi c̣n thơ ấu, tôi c̣n nhớ đă từng được nh́n thấy rất nhiều giống thú khác nhau mỗi khi tôi đi du hành khỏi Lhasa. Hồi ức chính của tôi trong cuộc hành tŕnh ba tháng xuyên Tây tạng – từ nơi tôi ra đời ở Takster ở miền đông cho đến Lasa, nơi tôi được chính thức tuyên dương là Đạt lai Lạt ma năm lên bốn – là đời sống hoang dă mà chúng tôi được gặp suốt dọc đường đi. Những đàn kiang (lừa rừng) và drong (ḅ rừng) khổng lồ tha hồ gậm cỏ trong các cánh đồng bao la. Thỉnh thoảng chúng tôi nh́n thấy nhấp nhoáng một vài đàn gowa, loại linh dương Tây tạng nhút nhát; hoặc wa, loại nai mơm trắng; hoặc tso, giống sơn dương uy vũ của chúng tôi. Tôi cũng c̣n nhớ đến sự chiêm ngưỡng của ḿnh trước các con chibi (thỏ rừng) nhỏ bé lẩn thật nhanh vào bụi cỏ. Chúng thật dễ thương làm sao. Tôi cũng thích ngắm nh́n chim chóc, chim gho (chim ưng lông đầu dài) trang trọng cất giọng thật cao trên các tu viện nằm khuất trên đỉnh núi, từng đàn nangbar (ngỗng trời) bay ngang, và thỉnh thoảng vào đêm, nghe có tiếng của chim wookpa (chim cú tai dài). Ngay cả tại Lhasa, người ta cũng không cảm thấy bị cắt ĺa khỏi thế giới thiên nhiên. Trong các căn pḥng của tôi nằm trên tầng đỉnh của Potala, cung điện mùa đông của các Đạt lai Lạt ma, nơi đó tôi bỏ không biết bao nhiêu thời giờ của một đứa bé, để theo dơi hành vi của chim khyungkar mỏ đỏ làm ổ trong các khe hở trên vách tường. Và phía sau Norbulingka, cung điện mùa hạ, tôi thường được thấy các cặp trung trung (chim hạc cổ đen giống Nhật bản), loài chim đối với tôi là tột đỉnh của sự cao quư và yêu kiều, thường sống trong các đầm lầy gần đó. Và đó là chưa kể đến màu sắc rực rỡ của các con thú rừng Tây tạng: các con gấu và chồn núi, con chanku (sói), và sazik (con báo tuyết tuyệt đẹp), và cả con sik (sơn miêu) thường gieo kinh hoàng trong ḷng các nông dân du mục, hoặc con gấu trúc panda lớn với nét mặt hiền lành, sanh trưởng nơi vùng biên giới giữa Tây tạng và Trung quốc.
Thật đáng buồn, đời sống hoang dă phong phú đó không c̣n t́m thấy nữa. Một số thú v́ bị săn bắt, nhưng đa số v́ bị tiêu diệt, vào hậu bán thế kỷ hai mươi, sau khi Tây tạng bị chiếm đóng, chỉ c̣n lại một phần nhỏ của lúc trước. Bất kể người Tây tạng từng về thăm nhà ba bốn chục năm sau, mà tôi được chuyện tṛ, cũng đều nói lên sự thiếu vắng đời sống thiên nhiên đến gây xúc động. Nơi trước kia thú rừng thường đến thật gần nhà cửa, giờ đây chẳng c̣n thấy bóng dáng chúng đâu.
Các khu rừng bị tàn phá của Tây tạng cũng là mối họa tương tự. Trong quá khứ, các ngọn đồi đều là rừng cây dày đặc; ngày nay, những người về thăm nhà báo cáo, đồi núi nhẳn nhụi chẳng khác nào đầu của nhà sư. Nhà cầm quyền ở Bắc kinh công nhận thảm cảnh lụt lội tại miền tây Trung quốc, và xa hơn nữa, một phần v́ lư do đó. Thế mà tôi vẫn tiếp tục nghe các báo cáo về các đoàn xe vận tải chạy ngày đêm không ngừng nghỉ chở gỗ từ miền đông rời khỏi Tây tạng. Quả thật đó là một thảm cảnh tạo trên đất đai rừng núi và khí hậu khắc nghiệt của quốc gia. Nó có nghĩa là việc trồng cây lại sẽ đ̣i hỏi rất nhiều khó khăn trong việc chăm sóc và bảo tồn. Không may, hầu như không có chứng cớ ǵ về việc làm đó.
Tất cả các điều trên không phải cho thấy, trên mặt lịch sử, người Tây tạng chúng tôi là "bảo thủ." Chúng tôi không phải như vậy. Ư tưởng về điều gọi là "ô nhiễm" chỉ không hề xảy đến cho chúng tôi. Chúng tôi không phủ nhận đă từng được thiên nhiên nuông chiều trên lănh vực đó. Một dân tộc rất ít người sống trên một khu vực rộng bao la với không khí trong lành khô ráo, và rất nhiều nước suối rừng tinh khiết. Thái độ ngây thơ trước sự sạch sẽ được phát lộ khi người Tây tạng bị lưu vong, chúng tôi rất kinh ngạc khi khám phá ra, chẳng hạn như, sự hiện hữu của các ḍng suối không thể uống nước. Giống như đứa con một được chiều chuộng, cho dù chúng tôi làm ǵ đi nữa, Mẹ Đất vẫn bao dung cho các hành vi đó. Kết quả là chúng tôi không có sự hiểu biết thật sự về sạch sẽ và vệ sinh. Người ta có thể khạc nhổ hoặc x́ mũi ra đường mà chẳng cần chút suy nghĩ. Thật thế, khi nói vậy, tôi nhớ đến ông lăo Khampa, một cựu cận vệ mỗi ngày thường đến kinh hành ṿng quanh khuôn viên nhà tôi ở Dharamsala (một cách bày tỏ sự tận tụy thông thường). Không may, ông bị mắc bệnh sưng cuống phổi khá nặng. Điều này càng tệ thêm v́ cứ hít phải loại đèn sáp mà ông cầm theo. Cứ ở mỗi góc nhà, ông lại ngừng để ho và khạc quá mạnh đến nỗi đôi khi tôi phải nghĩ không biết ông đến để cầu nguyện hay là chỉ để khạc nhổ!
Nhiều năm sau khi đến lưu vong, tôi đă quan sát rất kỹ t́nh trạng môi sinh ở đây. Chính phủ Tây tạng lưu vong đặc biệt chú trọng đến việc giảng dạy cho trẻ em về trách nhiệm của chúng như là cư dân trên quả đất mong manh này. Và tôi không bao giờ ngần ngại nói lên đề tài đó mỗi khi có cơ hội. Đặc biệt, tôi luôn nhấn mạnh đến sự cần thiết phải quán xét các hành động của chúng ta ảnh hưởng như thế nào đến môi sinh, cũng như đối với người khác. Tôi công nhận đó là điều khó phán đoán. Chúng ta không thể quyết đoán hậu quả cuối cùng của các sự kiện, chẳng hạn như việc phá rừng, sẽ ảnh hưởng đến đất đai và mưa rừng như thế nào, đừng nói ǵ đến các sự áp đặt trên hệ thống khí hậu của địa cầu. Điều rơ rệt nhất là con người chúng ta là loài động vật duy nhất có sức mạnh tàn phá trái đất, như chúng ta đều biết. Loài chim không có sức mạnh này, sâu bọ cũng không, và bất cứ loài hữu nhũ nào cũng không. Thế nhưng nếu chúng ta có khả năng phá hủy địa cầu, th́ cũng có khả năng bảo vệ nó.
Điều cốt yếu là chúng ta t́m ra phương cách sản xuất sao cho không tàn hoại thiên nhiên. Chúng ta cần t́m ra cách cắt giảm bớt nhu cầu dùng gỗ hoặc các thứ tài nguyên thiên nhiên hạn chế khác. Tôi không phải là chuyên viên của lănh vực đó, và tôi không thể đề nghị cách thực hiện nào. Tuy chỉ biết rằng, nếu có thể, nên đưa ra các quyết định thiết yếu. Thí dụ, tôi c̣n nhớ đă từng nghe nhân một chuyến viếng thăm Stockholm vài năm trước đây, về sự kiện lần đầu tiên trong nhiều năm, loài cá đă trở lại các con sông chảy ngang qua các thành phố. Chỉ mới gần đây, không có một con cá nào cả, v́ nước sông bị nhiễm độc kỹ nghệ. Tuy nhiên, tiến bộ này chỉ là kết quả của việc tất cả các cơ xưởng trong vùng bị đóng cửa. Cũng thế, trong chuyến viếng thăm Đức quốc, tôi được cho xem một kiến trúc kỹ nghệ được thiết kế hầu không tạo ra ô nhiễm. Điều đó cho thấy, rơ rệt là có được các giải pháp hạn chế bớt sự tổn hại thế giới thiên nhiên mà không khiến cho nền kỹ nghệ bị ngăn chặn.
Điều đó không có nghĩa tôi tin rằng chúng ta có thể trông cậy vào kỹ thuật hầu vượt qua mọi vấn đề. Tôi cũng không tin chúng ta có thể tiếp tục hành động phá hủy trong khi áp dụng giải pháp kỹ thuật toàn hảo. Ngoài ra, môi trường cũng không cần phải tái lập. Chính thái độ của chúng ta trong tương quan đó mới cần phải thay đổi. Thử hỏi nếu trong trường hợp một thiên tai đại họa khủng khiếp xảy ra v́ hiện tượng nhà kiếng, th́ bất cứ một "chỉnh trang" nào cũng không thể thực hiện được, dù chỉ trên lư thuyết. Cho dù giả thiết có thể có đi, chúng ta phải đặt câu hỏi về sự áp dụng trên tầm mức lớn cần thiết đó có khả dĩ chăng? Rồi chi phí như thế nào và tổn phí trên phương diện tài nguyên thiên nhiên của chúng ta ra sao? Tôi ngại rằng các con số đó quá cao vượt ngoài hạn định. Đó cũng là dữ kiện của nhiều lănh vực khác – như sự cứu đói cho loài người – hiện đă không có đủ quỹ tài trợ hầu đáp ứng nhu cầu vốn đă bị xem nhẹ quá. Do đó, cho dù người ta biện luận là các quỹ cần thiết có thể quyên góp, nhưng phải nói bằng lương tâm đạo đức rằng, hầu như không thể biện bác ǵ nữa cho một sự thiếu sót đến như thế. Thật không đúng khi tiếp tục tung ra các khoản tiền khổng lồ chỉ nhằm giúp cho các nước kỹ nghệ hóa tiếp tục hành xử tai hại, trong khi loài người ở các nơi khác lại không có thức ăn để sống.
Tất cả các điểm trên đều nhằm vào nhu cầu nhận thức được tầm cỡ toàn cầu của hành động chúng ta, và căn cứ trên đó, cần phải thực hiện giới chế. Nhu cầu bắt buộc phải đề ra khi chúng ta quán xét về sự sanh sôi nảy nở của loài người. Mặc dù theo quan điểm của mọi tôn giáo chính, càng nhiều người th́ càng tốt, và mặc dù theo một số nghiên cứu mới nhất đề ra một sự bùng nổ dân số trong ṿng một thế kỷ tới, tôi vẫn tin rằng chúng ta không thể bỏ quên vấn đề này. Với địa vị tăng sĩ, có thể không thích hợp cho tôi khi bàn thảo các vấn đề đó. Nhưng tôi tin rằng kế hoạch hóa gia đ́nh là điều quan trọng. Dĩ nhiên, tôi không muốn đề xướng chúng ta không nên có con. Đời người rất quư báu, và các cặp vợ chồng nên có con trừ phi có những lư do phải tránh. Ư tưởng không có con chỉ v́ muốn hưởng thụ một đời sống đầy đủ khỏi chịu trách nhiệm, theo tôi, là một điều sai lầm. Đồng thời, lứa đôi cũng có bổn phận phải cứu xét mức ảnh hưởng của nhân số đối với môi sinh. Điều đó đặc biệt đúng với các kỹ thuật tân tiến.
Cũng may là càng ngày càng nhiều người nhận thức được tầm quan trọng của kỷ luật luân lư như một phương tiện đảm bảo một nơi chốn lành mạnh cho cuộc đời. V́ lư do đó, tôi khá lạc quan rằng, đại họa thiên tai đó có thể tránh được. Cho đến gần đây, ít người thật sự quan tâm đến ảnh hưởng của sinh hoạt loài người trên quả địa cầu. Nhưng hiện nay, có cả các đảng phái chính trị đặt mối quan tâm đó là mục tiêu sinh hoạt. Hơn nữa, sự kiện không khí chúng ta thở, nước chúng ta uống, rừng và biển chứa hàng triệu h́nh thái sinh vật khác nhau, và các khuôn thức thời tiết chi phối hệ thống khí hậu của chúng ta, tất cả đều đă vượt biên cương quốc gia để trở thành một nguồn hy vọng mới. Điều đó có nghĩa, không một quốc gia nào, dù giàu mạnh hoặc nghèo yếu, có khả năng chịu đựng tổn phí của hành động không tôn trọng vấn đề trên.
Cho đến khi nào các cá nhân đều biết quan tâm đến, các vấn đề hậu quả của sự lơ là môi sinh vẫn là một sự nhắc nhở mạnh mẽ rằng, tất cả chúng ta đều cần phải góp phần. Và trong khi hành động của một cá nhân không có kết quả ǵ đáng kể, th́ ảnh hưởng tổng hợp của hàng tỷ hành động cá nhân chắc chắn có thể làm được. Đây là thời điểm cho mọi người sinh sống trong các xă hội kỹ nghệ tiền tiến phải suy nghĩ tận tường về việc thay đổi lối sống. Lại nữa, đây cũng chẳng phải chỉ là vấn đề luân lư. Sự kiện dân số c̣n lại của thế giới cũng b́nh quyền trong việc phát triển mức sống của họ vốn hệ trọng hơn các người giàu có tiếp tục duy tŕ lối sống xa hoa phung phí. Nếu điều đó được trọn vẹn mà không tạo thành tổn hại khó chuộc lại trên thiên nhiên – kéo theo tất cả hậu quả tiêu cực đối với hạnh phúc – th́ các nước giàu nên cố gắng nêu gương. Tổn phí cho địa cầu, và từ đó, cho nhân loại, chỉ v́ lối sống quá xa hoa không bao giờ ngừng, quả thật là quá đắt.
C̉N TIẾP CHƯƠNG NÀY
|
| Quay trở về đầu |
|
| |
thienkhoitimvui
Hội viên
Đă tham gia: 30 November 2004
Nơi cư ngụ: Vietnam
Hiện giờ: Offline
Bài gửi: 2445
|
| Msg 17 of 20: Đă gửi: 03 January 2005 lúc 1:24pm | Đă lưu IP
|
|
|
(TIẾP CHƯƠNG XIII)
Chính trị và Kinh tế
Tất cả chúng ta đều mơ đến một thế giới tốt đẹp hạnh phúc hơn. Nhưng nếu chúng ta muốn biến nó thành hiện thực, phải đảm bảo được từ bi là nguồn cảm hứng cho mọi hành động. Điều đó đặc biệt đúng đối với các chính sách chính trị và kinh tế. Được biết hơn nửa dân số thế giới hiện đang thiếu thốn các nhu cầu căn bản về thức ăn, chỗ ở, thuốc men, và giáo dục; tôi thiết tưởng chúng ta cần đặt câu hỏi, phải chăng ta đang theo đuổi đường lối sáng suốt nhất đối với sự kiện đó? Tôi nghĩ rằng không. Nếu như năm dần qua đến trọn năm mươi năm rồi, chúng ta đă có thể quét sạch nạn nghèo đói, th́ sự phân phối bất quân b́nh của tài sản hiện nay may ra c̣n được minh xác. Thế nhưng, ngược hẳn lại, nếu đà này cứ tiếp diễn, điều chắc chắn là người nghèo chỉ lại nghèo hơn. Chỉ riêng cảm thức căn bản của chúng ta về sự công bằng và công lư đă đề xướng rằng, chúng ta không nên thản nhiên phó mặc cho sự việc trên tiếp diễn.
Đương nhiên, tôi không biết về kinh tế. Nhưng tôi thấy rất khó tránh một kết luận rằng, tài sản của kẻ giàu được tích lủy từ sự bỏ mặc kẻ nghèo, đặc biệt qua phương tiện các món nợ quốc tế. Nói lên điều đó, tôi không có ư đề nghị các nước chậm phát triển không cần chịu trách nhiệm về vấn đề của họ. Cũng không phải chúng ta nên đổ trút tất cả bệnh chứng xă hội và kinh tế lên đầu các viên chức chính trị và công quyền. Tôi không phủ nhận ngay đến các nền dân chủ vững chắc nhất trên thế giới cũng thường có những chính trị gia đưa ra các lời hứa không thực tế và khoa trương về đủ thứ họ sẽ làm một khi đắc cử. Nhưng những người đó không phải từ trên trời rơi xuống. V́ vậy nếu các chính trị gia của một xứ nào đó tham nhũng hủ bại, chúng ta thường có xu hướng cho rằng xă hội đó thiếu đạo đức và các cá nhân kết thành dân tộc đó không sống đời hợp luân lư. Trong các trường hợp đó, thật không mấy công bằng khi chỉ có những cử tri chỉ trích các chính trị gia. Mặt khác, khi người ta có các giá trị lành mạnh, và khi họ thật hành giới luật luân lư trong đời sống đặt căn bản trên sự quan tâm đến tha nhân, th́ các viên chức công quyền đến từ xă hội đó tự nhiên cũng tôn trọng cùng thứ giá trị. Mỗi người chúng ta, do đó, đều giữ vai tṛ trong việc tạo dựng một xă hội dành ưu tiên cho sự tôn trọng và quan tâm đến người khác, đặt nền tảng trên thiện cảm.
Trên b́nh diện thực hiện chính sách kinh tế, cùng quan điểm đó cần được áp dụng trong sinh hoạt của mỗi người. Một cảm thức về trách nhiệm toàn cầu rất trọng yếu. Tuy nhiên tôi phải nh́n nhận, rất khó đưa ra các đề nghị thực tiễn về sự áp dụng các giá trị tâm linh trong lănh vực thương mại. Bởi v́ cạnh tranh đóng vai tṛ rất quan trọng ở đây. V́ lư do đó, liên hệ giữa thiện cảm và lợi nhuận nhất thiết phải rất mong manh. Tuy nhiên, tôi chẳng thấy tại sao không thể tạo một sự cạnh tranh xây dựng. Yếu tố then chốt chính là động cơ của các người tham dự. Khi ư định là lợi dụng hoặc hủy diệt kẻ khác, hiển nhiên hậu quả không thể nào tích cực. Nhưng khi cạnh tranh được điều động trên một tinh thần rộng lượng và thiện chí, th́ kết quả, mặc dù vẫn phải kéo theo sự đau khổ của kẻ thua cuộc, ít ra cũng không đến nỗi tác hại.
Lại nữa, có thể phản đối là trong thực trạng thương mại, chúng ta quả thật không thể nào hy vọng các thương vụ đặt con người lên trên lợi nhuận. Nhưng ở đây, ta phải nhớ rằng những kẻ quản trị kỹ nghệ và doanh nghiệp trên thế giới cũng vẫn là loài người. Cho dù người cứng rắn nhất chắc chắn phải nh́n nhận rằng đi t́m lợi nhuận bất kể hậu quả là điều sai lầm. Nếu điều đó đúng, th́ buôn bán ma túy cũng không sai. V́ thế, một lần nữa, điều đ̣i hỏi ở đây là mỗi người chúng ta nên tự phát huy lấy bản chất từ bi của ḿnh. Chúng ta càng gia tăng được điều đó, th́ doanh thương càng phản ánh được các giá trị căn bản của loài người.
Ngược lại, nếu chính chúng ta lơ là các giá trị đó, không sao tránh khỏi thương mại cũng sẽ lơ là chúng. Đó không phải là vấn đề lư tưởng. Lịch sử cho thấy có nhiều tiến triển tích cực trong xă hội diễn ra như kết quả của tâm từ bi. Lấy thí dụ, sự hủy diệt thương vụ buôn bán nô lệ. Nếu nh́n vào tiến hóa của xă hội loài người, chúng ta thấy sự cần thiết phải có viễn ảnh hầu mang lại các đổi thay tích cực. Lư tưởng là guồng máy của tiến bộ. Bỏ quên điều này, và chỉ nói rằng chúng ta cần phải "thực tiễn" là một lỗi lầm trầm trọng.
Các vấn đề của chúng ta về sự phân phối kinh tế bất quân b́nh tạo nên một thách đố rất lớn cho toàn thể gia đ́nh nhân loại. Tuy nhiên, khi chúng ta cùng đi vào thiên kỷ mới, tôi tin rằng có rất nhiều lư do để lạc quan. Trong các năm đầu và giữa thế kỷ hai mươi, có một nhận thức tổng quát rằng quyền lực chính trị và kinh tế vốn là hậu quả hơn là sự thật. Nhưng tôi tin quan điểm đó đă thay đổi. Ngay cả các nước giàu mạnh nhất đă hiểu rằng không nên bỏ quên các giá trị nhân sinh. Khái niệm về vị trí dành cho luân lư trong bang giao quốc tế ngày càng vững chắc. Đó là không quan hệ với những điều đă được diễn dịch thành hành động; ít ra các ngôn từ như "tái ḥa hợp," "bất bạo động," và "sự cảm thông" đă trở thành ngữ vựng tồn trữ của các chính trị gia ngày nay. Đó là một tiến triển hữu ích. Theo kinh nghiệm cá nhân ghi nhận được khi công du ngoại quốc, tôi thường được yêu cầu thuyết về ḥa b́nh và từ bi cho các cử tọa đoàn khá lớn – thường vượt quá số ngàn. Tôi không tin các đề tài đó hấp dẫn được số đông người như thế bốn mươi hoặc năm mươi năm về trước. Những tiến triển như trên đánh dấu tập thể loài người đă đặt nặng các giá trị căn bản như công lư và chân lư.
Tôi cũng rất vững tâm trước dữ kiện là, nền kinh tế thế giới càng tiến bộ, sự tùy thuộc lẫn nhau càng hiển nhiên. Kết quả, mỗi quốc gia này không nhiều th́ ít đều phải tùy thuộc vào một quốc gia khác. Các loại kinh tế tân tiến, như là môi sinh, vốn không có biên cương. Ngay giữa các quốc gia ḱnh địch với nhau cũng phải hợp tác trong việc sử dụng tài nguyên thiên nhiên thế giới. Thông thường, lấy thí dụ, họ phải tùy thuộc vào chung một con sông. Và các mối tương quan kinh tế càng tùy thuộc nhau, th́ tương quan chính trị càng tùy thuộc nhau. Nhờ vậy, chúng ta đă được chứng kiến, lấy thí dụ, sự lớn dậy của Liên hiệp Âu châu, bắt đầu chỉ là vài bạn hàng trao đổi mậu dịch nho nhỏ, đi dần đến sự kết hợp của các quốc gia thành một liên bang với số thành viên giờ đây đă gia tăng gấp đôi. Chúng ta cũng nh́n thấy h́nh thức tương tự, cho dù kém phát triển bằng, của sự tập hợp trên thế giới, có thể nêu danh ba tổ chức tiêu biểu: Hiệp hội các Quốc gia Đông Nam Á (ASEAN), Tổ chức Phi châu Hợp nhất (OAU), Tổ chức các Quốc gia Xuất cảng Dầu hỏa (OPEC). Mỗi một tổ chức thử nghiệm một động lực nhân sinh về sự hợp quần v́ lợi ích chung, và phản ánh sự tiến hóa không ngừng của xă hội loài người. Khởi đầu chỉ là các bộ lạc nho nhỏ, đă phát triển thành các đô thị tiểu quốc rồi đến quốc gia, và hiện giờ là các đồng minh bao gồm nhiều trăm triệu người, tiếp tục vượt trên mọi lằn biên phân chia địa dư, văn hóa, và chủng tộc. Đó là một khuynh hướng tôi tin là sẽ và phải tiếp tục.
Tuy nhiên, chúng ta không thể phủ nhận rằng, song song với sự phong phú của các liên hợp chính trị và kinh tế nói trên, c̣n có một yêu cầu hiển nhiên của sự quy tập lớn lao hơn vượt các đường ranh giữa chủng tộc, ngôn ngữ, tôn giáo và văn hóa – lại thường có bạo động tiếp diễn theo việc tháo bỏ liên hệ vào thể chế quốc gia. Chúng ta phải làm ǵ trước sự kiện nhị diện có vẻ tương phản đó – một diện là khuynh hướng hợp tác vượt quốc gia, diện kia là động cơ địa phương hóa? Thật ra, không nhất thiết có sự mâu thuẫn giữa hai mặt. Chúng ta vẫn có thể h́nh dung các cộng đồng địa phương hợp tác trong chính sách mậu dịch, xă hội, và các phối trí an ninh chung, nhưng vẫn giữ được sự đa dạng độc lập về nhân chủng, văn hóa, tôn giáo và các thứ khác. Có thể tạo một hệ thống luật pháp bảo vệ nhân quyền cơ bản trong các cộng đồng lớn hơn, mà vẫn để cho các cộng đồng nhỏ có quyền tự do theo đuổi lối sống riêng họ mong muốn. Đồng thời, quan trọng nhất trong sự xây dựng các loại hợp tác đó, là sự tự nguyện và đặt nền tảng trên nhận thức về quyền lợi của các phần tử đều được phục vụ tốt đẹp hơn qua sự hợp tác. Họ không thể bị áp đặt. Thật thế, thách đố của thiên kỷ mới chắc chắn là phải truy t́m phương cách hầu đạt đến sự hợp tác quốc tế – hay tốt hơn nữa, cộng đồng toàn cầu – trong đó sự đa dạng của loài người được công nhận và quyền lợi của tất cả được tôn trọng.
|
| Quay trở về đầu |
|
| |
thienkhoitimvui
Hội viên
Đă tham gia: 30 November 2004
Nơi cư ngụ: Vietnam
Hiện giờ: Offline
Bài gửi: 2445
|
| Msg 18 of 20: Đă gửi: 03 January 2005 lúc 1:25pm | Đă lưu IP
|
|
|
CHƯƠNG XIV: H̉A B̀NH VÀ GIẢI GIỚI
Chủ tịch họ Mao từng phát biểu rằng quyền bính chính trị đến từ thùng thuốc súng. Dĩ nhiên bạo lực có thể hoàn tất vài mục tiêu đoản kỳ, nhưng không thể nào viên măn được cứu cánh trường kỳ.
Nh́n vào lịch sử, chúng ta thấy qua thời gian, t́nh yêu ḥa b́nh, công lư và tự do của nhân loại vẫn luôn chiến thắng sự tàn ác và áp bức. Chính v́ vậy, tôi luôn luôn là người có niềm tin sâu đậm vào bất bạo động. Bạo động sanh ra bạo động. Và bạo động chỉ có một ư nghĩa: đau khổ. Trên lư thuyết, có thể tưởng tượng một trường hợp với phương cách duy nhất hầu ngăn ngừa một tranh chấp cao độ là qua sự can thiệp có vơ trang ở ngay giai đoạn đầu tiên. Nhưng vấn đề trong biện luận này là vốn rất khó tiên đoán được kết quả của bạo động, nếu không phải là bất khả. Chúng ta cũng không thể chắc chắn về chánh nghĩa của nó ngay từ lúc đầu. Điều này chỉ trở nên sáng tỏ nhờ lợi ích của sự hậu nghiệm. Đoan quyết duy nhất là nơi nào có bạo động, nơi đó luôn luôn và không thể tránh khỏi đau khổ.
Vài người cho rằng sự tận hiến của đức Đạt lai Lạt ma cho bất bạo động rất đáng ngợi khen, nhưng lại không thực tiễn. Thật ra, phải nói là c̣n ngây ngô hơn nữa khi giả thiết các vấn đề do loài người tác tạo dẫn đến bạo động có thể được giải quyết bằng tranh đấu. Thử quán xét, chính bất bạo động là đặc điểm chính yếu của cuộc cách mạng chính trị đă quét sạch t́nh h́nh thế giới vào thập niên 1980.
Tôi tin lư do chính yếu khiến nhiều người cho rằng con đường bất bạo động không thực tiễn, là v́ dấn thân vào đó có vẻ đầy thách thức: chúng ta sẽ trở nên nản ḷng. Tuy nhiên, trong khi trước đây chỉ cầu mong được ḥa b́nh trên chính lănh thổ của ḿnh là đủ, hoặc cho lân bang, th́ ngày nay, chúng ta nói đến ḥa b́nh thế giới. Đó là sự kiện rất thích đáng. Sự tùy thuộc hỗ tương của loài người giờ đă quá hiển nhiên: ḥa b́nh duy nhất có ư nghĩa để nói lên là ḥa b́nh thế giới.
Một trong các khía cạnh đầy triển vọng của tân thời đại là sự trổi vượt của vận chuyển ḥa b́nh quốc tế. Nếu chúng ta ít được nghe về nó ngày hôm nay hơn là vào cuối Chiến tranh Lạnh, có thể chỉ v́ lư tưởng của nó đă thẩm thấu vào ḍng ư thức chủ yếu. Nhưng tôi muốn ngụ ư ǵ khi nói đến ḥa b́nh? Có một nền tảng nào để giả thiết rằng chiến tranh là sinh hoạt tự nhiên của loài người, cho dù là đáng tiếc? Ở đây chúng ta cần phân biệt giữa ḥa b́nh như là một sự vắng mặt của chiến tranh, và ḥa b́nh như là một trạng thái yên tịnh được thiết lập trên ư nghĩa sâu xa về sự an ninh, phát khởi từ sự hiểu biết hỗ tương, bao dung cùng quan điểm của người khác, và tôn trọng quyền lợi của họ. Ḥa b́nh trong ư nghĩa đó không phải là điều ta nh́n thấy ở Âu châu trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh kéo dài hơn bốn thập niên. Đó chỉ mới là sự gần đúng. Nền tảng kiến lập thật sự của nó chính là sự sợ hăi và nghi ngờ và tâm lư kỳ lạ của sự tàn phá hỗ tương chắc chắn (thường được viết tắt là MAD [điên] = <I>mutually assured destruction<D>). Thật thế, thứ "ḥa b́nh" đặc thù của Chiến tranh Lạnh quả thật bất an, mong manh, mà bất cứ sự hiểu lầm nghiêm trọng của một phe nào sẽ đưa đến các hậu quả khốc liệt. Nh́n lại, đặc biệt là với kiến thức mà chúng ta có được về sự quản lư lộn xộn trên các thứ hệ thống khí giới ở vài khu vực nào đó, tôi nghĩ thật là một huyền nhiệm khi chúng ta đă thoát khỏi sự tàn phá bằng một cách nào đó!
Ḥa b́nh không phải là thứ ǵ hiện hữu độc lập cùng chúng ta, cũng như chiến tranh. Quả thật một số cá nhân – các lănh tụ chính trị, nhà làm chính sách, tướng lănh quân đội – đă chịu trách nhiệm nặng nề đối với ḥa b́nh. Tuy nhiên, những người đó không phải đến từ chốn không đâu. Họ không ra đời hoặc trưởng thành ngoài không gian. Giống như chúng ta, họ được nuôi nấng bằng sữa mẹ và t́nh thân ái. Họ là thành viên của gia đ́nh nhân loại, và được dưỡng nuôi trong xă hội do chính các cá nhân chúng ta đă góp phần tạo dựng. Ḥa b́nh trên thế giới do đó tùy thuộc vào ḥa b́nh trong trái tim của các cá nhân. Điều này lại tùy thuộc vào mọi người chúng ta thật hành luân lư qua giới luật các phản ứng trước ư niệm và cảm xúc tiêu cực, và phát huy được các phẩm chất tâm linh căn bản.
Nếu ḥa b́nh thật sự là điều ǵ sâu xa hơn một sự quân b́nh mong manh đặt trên sự hiềm khích lẫn nhau, nếu cuối cùng nó tùy thuộc vào quyết định của một sự tranh chấp nội bộ, thế th́ chúng ta sẽ nói ǵ về chiến tranh? Mặc dù một cách nghịch lư, mục tiêu của hầu hết các chiến dịch quân sự là ḥa b́nh, trên hiện thực, chiến tranh giống như lửa đối với cộng đồng nhân loại, mà dầu châm vào chính là các người sống. Nó c̣n giống như lửa trong cách thức lan tràn ra. Nếu, lấy thí dụ, nh́n vào diễn tiến của cuộc hỗn loạn tại cựu Nam tư, ta sẽ thấy rằng điều manh nha chỉ là một cuộc tranh căi hạn hẹp, đă lan nhanh nuốt trọn cả một khu vực. Tương tự, nếu nh́n vào các cuộc chiến lẻ tẻ, chúng ta thấy mới đầu các chỉ huy nhận ra các vùng yếu kém, họ phản ứng bằng cách tăng cường lực lượng – giống hệt như ném người sống vào lửa. Nhưng v́ thói quen, chúng ta không thấy điều đó. Chúng ta thất bại trong việc nhận ra rằng, bản chất chân thật của chiến tranh là sự tàn nhẫn lạnh lùng và đau khổ.
Sự thật không may là chúng ta được điều kiện hóa để nh́n chiến tranh như một điều ǵ kích thích và c̣n lộng lẫy nữa: các chiến binh trong quân phục bảnh bao (rất hấp dẫn đối với trẻ em) cùng dàn nhạc quân hành đi bên cạnh họ. Chúng ta xem giết chóc là điều ghê tởm, nhưng lại không liên kết chiến tranh cùng giết chóc. Trái lại, c̣n xem như đây là cơ hội cho người ta chứng tỏ tài năng và đảm lược. Chúng ta nói đến các anh hùng do chiến tranh sản xuất, gần như là con số người bị giết càng lớn, th́ cá nhân đó càng hào hùng. Và chúng ta nói đến các thứ khí giới loại này loại khác như là những mẫu kỹ thuật tuyệt vời, quên đi mất khi sử dụng nó sẽ gây thương tật và vong mạng người sống. Bạn của quư vị, bạn của tôi, mẹ chúng ta, cha chúng ta, anh chị em chúng ta, quư vị và tôi.
Điều c̣n tệ hơn nữa là sự kiện trong chiến tranh tối tân, vai tṛ của những kẻ tham chiến đă không c̣n đụng độ chỉ trên chiến trường dưới mặt đất. Đồng lúc, ảnh hưởng của nó đối với những người không tham chiến càng lớn lao hơn nữa. Những người đau khổ trong chiến tranh vơ trang hiện nay chính là các kẻ vô tội – không phải chỉ có các gia đ́nh có thân nhân tham chiến, mà con số lớn hơn nhiều của các thường dân không hề giữ vai tṛ ǵ trực tiếp. Ngay cả sau khi chiến cuộc đă qua, c̣n tiếp tục tràn đầy nỗi khổ với các băi ḿn, và thuốc độc từ các loại khí giới hóa học – chưa kể đến nền kinh tế suy thoái. Điều này có nghĩa, càng ngày càng nhiều phụ nữ, trẻ em, và người già trong số các nạn nhân trước tiên.
Hiện thực về chiến tranh tối tân vốn là cả một thứ doanh nghiệp, gần giống như tṛ chơi điện tử. Sự tinh xảo tăng tiến không ngừng của các loại khí giới đă vượt ngoài khả năng tưởng tượng của một thường dân trung b́nh. Khả năng tàn phá của chúng thật đáng kinh hoàng, khiến cho bất cứ biện luận ǵ cho chiến tranh đều chỉ có giá trị quá thấp kém trước những người phản đối. Chúng ta hầu như có thể được tha thứ nếu có chút hoài niệm về các loại chiến trận thời xa xưa. Ít ra người ta c̣n đấu nhau mặt đối mặt. Không có sự phủ nhận các đau khổ dính dấp. Trong những ngày đó, đích thân các tướng lănh cầm đầu quân lính của họ ra sa trường. Nếu tướng lănh bị giết, th́ chiến cuộc gần như kết thúc. Nhưng với sự tiến bộ của kỹ thuật, các tướng lănh bắt đầu ở xa măi tận phía sau. Ngày nay, họ có thể ở cách xa hàng ngàn dặm, trong các hầm trú ẩn nằm sâu dưới đất. Khi nh́n thấy điều đó, tôi hầu như thấy được sự phát triển một loại đạn "khôn ngoan" biết t́m kiếm những kẻ chỉ huy quyết định trận chiến trước hết. Đối với tôi điều đó công bằng hơn, và trên nền tảng đó, tôi có thể thấy người ta hoan nghinh một loại khí giới có thể tiêu diệt các kẻ quyết định trong khi để cho các người vô tội được an toàn.
Bởi v́ thực trạng của khả năng tàn phá đó, chúng ta cần phải nh́n nhận rằng, cho dù được dùng vào mục tiêu tự vệ hoặc tấn công, khí giới chỉ hiện hữu để hủy diệt loài người. Nhưng nếu giả định rằng ḥa b́nh chỉ thuần túy tùy thuộc vào sự giải giới, th́ chúng ta cũng phải nh́n nhận là khí giới không thể tự chúng hoạt động. Mặc dù được thiết kế để giết người, một khi c̣n nằm trong kho chứa, chúng không thể làm hại. Phải có kẻ nào đó bấm nút để phóng phi tiễn bay đi, hoặc bóp c̣ để bắn ra một viên đạn. Không có lực "tà ác" nào có thể làm điều đó. Chỉ con người là có thể. Do đó, ḥa b́nh thế giới thật sự đ̣i hỏi chúng ta phải bắt đầu tháo gỡ các cơ ngơi quân sự do chúng ta thiết lập. Chúng ta không thể hy vọng vui hưởng ḥa b́nh một khi các chế độ độc tài vẫn c̣n được các lực lượng quân sự chống đỡ, vốn không ngần ngại gây chuyện bất công theo ư thích. Bất công làm tiêu ṃn chân lư, và không có chân lư không thể có ḥa b́nh lâu dài. Tại sao không? Bởi v́ khi chúng ta có chân lư lẽ thật bên ḿnh, cùng với nó, ta có cả sự chân thành và tự tin. Đảo lại, khi thiếu chân lư lẽ thật, cách duy nhất có thể đạt đến mục tiêu ngắn hạn của ḿnh là bằng bạo lực. Nhưng khi quyết định bằng cách đó, bằng cách thách đố lẽ thật, người ta không cảm thấy đúng – cho dù là người thắng hoặc kẻ bại. Cảm xúc tiêu cực này sẽ làm tiêu ṃn ḥa b́nh, vốn chỉ được áp đặt bằng bạo lực.
Đương nhiên chúng ta không thể hy vọng thực hiện sự giải giới qua đêm. Dù đáng mong mỏi cách mấy, giải giới đồng loạt thật khó thực hiện vô cùng. Dù chúng ta mong muốn nh́n thấy một xă hội trong đó xung đột vơ trang là chuyện đă lùi vào quá khứ, cứu cánh tối hậu của ta phải là sự hủy diệt tất cả các loại khí giới, nhưng điều hiển nhiên là việc hủy diệt mọi khí giới là kỳ vọng quá cao vời. Nói cho cùng, ngay cả hai nắm tay ta cũng có thể xem là khí giới. Và luôn luôn có một nhóm phá rối và cuồng tín tạo phiền nhiễu cho người khác. Do đó, chúng ta phải chấp nhận, một khi c̣n con người, sẽ c̣n cần các phương cách để giải quyết các điều hạ tiện.
Chúng ta mỗi người đều giữ một vai tṛ trong đó. Như là các cá nhân, chúng ta phải tự giải giới bên trong – qua sự đối phó các ư niệm và cảm xúc tiêu cực và vun bồi các phẩm chất tích cực – hầu tạo điều kiện cho sự giải giới bên ngoài. Thật vậy, ḥa b́nh thế giới chân thật lâu bền chỉ có thể do kết quả của mỗi người trong chúng ta nỗ lực tự bên trong. Các cảm xúc phiền nhiễu là dưỡng khí cho tranh chấp. Điều cốt yếu là chúng ta phải có cảm giác cùng người khác, và nh́n nhận quyền hạnh phúc của họ, không làm điều ǵ góp phần vào nỗi đau khổ của họ. Muốn làm được điều này, cần bỏ thời giờ quán chiếu kinh nghiệm thật về chiến tranh của các nạn nhân ra sao. Về phần tôi, tôi chỉ cần nghĩ đến chuyến viếng thăm Hiroshima vài năm trước đây, là đủ thấy các cảnh tàn khốc nhất sống động lại. Trong viện bảo tàng tại đó, tôi nh́n thấy một chiếc đồng hồ đă ngừng vào đúng giây phút quả bom nguyên tử phát nổ. Tôi thấy một gói kim khâu, trong đó tất cả kim dính liền vào nhau v́ sức nóng.
Điều được đ̣i hỏi là chúng ta phải kiến lập các mục tiêu rơ ràng với các phương tiện nhờ đó có thể giải giới từ từ. Và chúng ta phải phát huy được một ư chí chính trị để làm việc đó. Với sự tôn trọng các biện pháp thực tiễn cần thiết hầu mang đến việc giải thể quân sự, chúng ta cần nh́n nhận rằng, điều đó chỉ có thể xảy ra trong khuôn khổ một ư thức trách nhiệm rộng răi của toàn thể. Nếu chỉ hủy bỏ các loại khí giới sát hại tập thể vẫn chưa đủ. Chúng ta phải tạo điều kiện thuận lợi cho mục tiêu của ḿnh. Cách cụ thể nhất để làm điều đó là xây dựng trên các khởi xướng hiện hữu. Ở đây, tôi nghĩ đến các nỗ lực qua hàng bao nhiêu năm hầu kiểm soát việc sử dụng các loại khí giới nào đó – và hủy bỏ trong vài trường hợp. Trong các thập niên 1970 và 1980, chúng ta chứng kiến các cuộc đàm phán của cơ quan SALT (Strategic Arms Limitation Treaties = Thỏa hiệp Hạn chế Vũ khí Chiến lược) giữa hai khối Đông và Tây. Nhiều năm qua chúng ta cũng đă có một thỏa hiệp kiểm soát khí giới hạt nhân do nhiều quốc gia kư kết. Và mặc dù sự bành trướng của vơ khí hạt nhân, ư tưởng về một cấm đoán trên toàn cầu vẫn c̣n tồn tại. Các tiến bộ khích lệ c̣n được thực hiện trong việc cấm băi ḿn. Trong khi quyển sách này được viết, phần lớn các chính quyền trên thế giới đă kư kết nghi thức từ bỏ việc sử dụng ḿn. V́ vậy, trong khi quả thật đến giờ vẫn chưa có một khởi xướng nào hoàn toàn thành công, sự hiện hữu của chúng chứng thực các phương cách hủy diệt này vốn không được mong muốn. Chúng c̣n cho thấy căn bản của loài người là muốn sống trong ḥa b́nh. Và chúng cung ứng một điểm khởi đầu hữu ích có thể triển khai.
Một cách khác giúp chúng ta đi xa hơn trong mục tiêu sự giải thể quân sự toàn cầu là giải tán dần dà kỹ nghệ khí giới. Đối với nhiều người, đề nghị này có vẻ một ư tưởng phi lư và không thể thực hiện. Họ sẽ phản đối rằng, trừ phi mọi người đồng ư làm như thế cùng một lúc, bằng không đó là chuyện điên rồ. Và, họ sẽ bảo, điều đó không bao giờ xảy ra. Ngoài ra, họ c̣n thêm, có một lập luận kinh tế cần phải cứu xét. Thế nhưng nếu chúng ta nh́n vấn đề theo quan điểm của những người đau khổ v́ hậu quả của bạo lực vơ trang, sẽ khó mà phủ nhận trách nhiệm phải vượt qua các phản bác đó bằng cách này hoặc cách khác. Thật vậy, mỗi khi tôi nghĩ đến kỹ nghệ khí giới và sự đau khổ nó mang lại, tôi lại hồi tưởng đến chuyến viếng thăm trại xử tử của Đức quốc xă ở Auschwitz. Khi tôi đứng nh́n hỏa ḷ thiêu đốt hàng mấy ngàn người cũng như chính tôi – nhiều người vẫn c̣n sống, những con người vốn không thể chịu đựng nổi sức nóng của một que diêm – đă khiến tôi bị đả kích nặng nề, trước sự chế tạo các thứ dụng cụ giết người này một cách tỉ mỉ và thận trọng của các tay thợ có tài. Tôi c̣n thấy cả các kỹ sư (toàn là những người thông minh) đứng trước bảng chỉ dẫn, cẩn thận phác họa lại h́nh thức của pḥng nhiên liệu và tính toán kích thước của các ống khói ḷ, chiều cao và chiều rộng. Tôi nghĩ đến những tay thợ biến thiết kế đó thành sản phẩm. Chắc là họ rất hănh diện v́ việc làm của ḿnh, cũng như các thợ khéo khác. Rồi tôi lại nghĩ đến các tay thiết kế và sản xuất khí giới hiện đại cũng làm y như vậy. Họ cũng đang chế tạo các thứ phương tiện hủy diệt hàng ngàn người, nếu không phải là hàng triệu người đồng loại của ḿnh. Phải chăng đó là một ư nghĩ phiền toái?
Với điều đó trong đầu, tất cả cá nhân tham gia vào việc làm kia tốt hơn nên thử xét họ có thể minh xác sự dính líu của ḿnh vào đó hay không. Chắc là họ sẽ đau khổ nếu đơn phương từ bỏ nó. Cũng chẳng ngờ vực chi khi các nền kinh tế của các quốc gia sản xuất khí giới sẽ đau khổ khi các cơ sở của ḿnh bị đóng cửa. Nhưng cái giá đó có xứng đáng hay không? Ngoài ra, có rất nhiều thí dụ trên thế giới về các hăng xưởng thành công trong việc chuyển từ khí giới sang một thứ h́nh thức sản xuất khác. Chúng ta c̣n có cả thí dụ của một quốc gia trên thế giới không có quân đội mà ta có thể cứu xét trong liên hệ cùng các nước lân bang. Đó là Costa Rica, giải thể quân đội từ năm 1949 đến giờ, rất tiện ích trong mực sống, y tế, và nền giáo dục rất tốt đẹp.
Về lập luận cho rằng thực tiễn hơn là nên giới hạn chỉ xuất cảng khí giới đến các nước đáng tin cậy và an toàn, tôi cho rằng đó là quan điểm rất thiển cận. Nhiều lần đă cho thấy việc đó không thể làm. Chúng ta đều quen thuộc cùng lịch sử hiện đại về chiến tranh vùng Vịnh Ba tư. Trong thập niên 1970, các đồng minh Tây phương đă vơ trang cho vua Shah của Iran hầu tạo lực lượng đối lập trước đe dọa từ Nga. Tiếp theo, khi không khí chính trị thay đổi, Iran tự nó đă biến thành một mối đe dọa cho quyền lợi của Tây phương. Thế là các đồng minh bắt đầu vơ trang cho Iraq chống lại Iran. Nhưng rồi, thời thế lại thay đổi nữa, các khí giới này được dùng để chống lại các đồng minh khác của Tây phương tại vùng Vịnh (Kuwait). Kết quả là, các quốc gia sản xuất khí giới phải tự ḿnh ra trận với chính khách hàng của họ. Nói cách khác, không có ǵ có thể gọi là khách hàng "an toàn" cho khí giới.
Tôi không thể phủ nhận rằng cảm hứng của tôi đối với việc giải giới và giải thể quân sự chỉ là lư tưởng. Đồng thời, có nhiều cứ điểm sáng tỏ để được lạc quan. Một trong số là sự kiện khôi hài rằng, cho đến nay khí giới hạt nhân và sát hại tập thể rất được quan tâm đến, nhưng quả thật rất khó nghĩ ra trong hoàn cảnh nào chúng mới hữu dụng. Các thứ khí giới đó rơ ràng là một sự lăng phí tiền bạc. Sản xuất chúng rất tốn kém, lại không thể h́nh dung sử dụng chúng ra sao, và không có việc ǵ làm ngoài tồn kho chúng, một điều cũng tốn kém rất nhiều. Thật thế, chúng quả vô dụng và không là ǵ cả ngoài một sự trút bỏ tiền bạc.
Một lư do khác để lạc quan là sự ràng buộc bền chặt giữa các nền kinh tế quốc gia. Điều này tạo ra một không khí trong đó khái niệm thuần quyền lợi quốc gia đă trở nên ngày càng mất dần ư nghĩa. Kết quả, ư tưởng chiến tranh như phương tiện giải quyết tranh chấp bắt đầu có vẻ lỗi thời. Nơi nào c̣n có loài người, nơi đó luôn luôn c̣n tranh chấp, điều đó đúng. Sự bất đồng thỉnh thoảng lại nổi lên. Nhưng cho dù hiện thực về việc gia tăng phát triển vơ khí hạt nhân, chúng ta vẫn t́m ra phương cách tốt hơn là bạo lực để giải quyết vấn đề. Điều này có nghĩa là đối thoại trong tinh thần ḥa giải và thỏa hiệp. Đó không phải chỉ là ư tưởng vọng cầu của riêng tôi. Khuynh hướng của thế giới nghiêng về tập hợp chính trị quốc tế, trong đó Liên hiệp Âu châu có thể là thí dụ cụ thể nhất, có nghĩa là có thể hướng về một thời điểm nào đó, khi việc bảo tồn quân đội quốc gia bị xem như là thiếu tánh chất kinh tế và không cần thiết. Thay v́ nghĩ theo khuôn khổ bảo vệ bờ cơi từng quốc gia, việc nghĩ đến an ninh từng khu vực c̣n hữu lư hơn. Hiện đă manh nha các kế hoạch pḥng thủ Âu châu kết hợp chung sát cánh hơn; một đạo vệ binh Pháp-Đức đă hoạt động từ mười năm qua. Hiện nay, ít nhất tại Liên hiệp Âu châu, điều khi mới khởi sự chỉ thuần túy là một nền mậu dịch hợp tác, giờ đă nhận lănh cả trách nhiệm an ninh khu vực. Và điều có thể diễn ra tại Âu châu, tức có lư do đặt hy vọng vào các nhóm mậu dịch quốc tế khác – hiện đă có khá nhiều – sẽ dần dà tiến triển theo. Tại sao không?
Sự xuất hiện của các lực lượng pḥng thủ khu vực chung, theo tôi, là đóng góp lớn lao vào chuyển tiếp từ các bận rộn hiện hữu giữa các quốc gia sang sự công nhận các cộng đồng ít hạn hẹp hơn. Chúng có thể lót đường cho một thế giới sẽ không c̣n các đạo quân hiện dịch nữa. Một phối cảnh như thế, dĩ nhiên, phải diễn tiến theo từng giai đoạn. Các lực lượng quân sự quốc gia nhường chỗ cho lực lượng an ninh khu vực. Dần dà lại đến lượt chúng sẽ giải thể, nhường chỗ cho lực lượng vệ binh toàn cầu. Mục tiêu chính của lực lượng này là bảo vệ cho công lư, an ninh cộng đồng, và nhân quyền trên thế giới. Tuy nhiên, các nhiệm vụ đặc biệt của họ rất đa dạng. Bảo vệ chống lại việc sử dụng bạo lực tiếm đoạt quyền bính là một trong các nhiệm vụ của họ. Về phần công tác, các vấn đề luật pháp sẽ được họ thi hành trước nhất. Nhưng tôi thiết tưởng, các cộng đồng bị đe dọa – do lân bang hoặc vài thành phần cũng như các đảng phái chính trị cực đoan – cũng có thể gọi họ đến; cũng như các cộng đồng quốc tế mỗi khi có bạo lực phát động từ tranh chấp, chẳng hạn do tranh luận về tôn giáo hoặc lư tưởng.
Mặc dù quả thật chúng ta c̣n ở quá xa cùng hoàn cảnh lư tưởng đó, nhưng, một lần nữa, đó không phải là một sự tưởng tượng cầu kỳ. Có thể thế hệ này không sống đủ để nh́n thấy nó. Nhưng chúng ta đă quen nh́n thấy quân đội của Liên Hiệp quốc hành quân dưới tính cách bảo vệ ḥa b́nh. Chúng ta cũng bắt đầu thấy khuynh hướng nhất trí rằng, dưới bất kỳ trường hợp nào, việc sử dụng phương thức can thiệp được xem như chánh đáng.
Như một phương tiện phát triển xa hơn nữa, chúng ta có thể cứu xét sự thành lập của các Khu vực Ḥa b́nh. Nơi đó, tôi h́nh dung một phần hoặc nhiều phần của một hoặc nhiều quốc gia sẽ được phi quân sự nhằm tạo thành các ốc đảo quân b́nh, ưu tiên cho các vị trí chiến lược nổi bật. Những khu vực này có thể xem như là các hải tiêu hy vọng cho thế giới c̣n lại. Phải nh́n nhận là ư kiến đó có vẻ khá tham vọng, nhưng nó không phải chưa từng có trước đây. Chúng ta đă từng có một khu phi quân sự được quốc tế công nhận ở Nam cực. Tôi cũng chẳng phải là người đầu tiên đề ra ư kiến này. Cựu Tổng thống Nga Mikhail Gorbachev từng đề nghị t́nh trạng như thế cho vùng biên giới Nga-Hoa. Chính tôi cũng đă đẩy mạnh ư tưởng này cho Tây tạng.
Dĩ nhiên, không phải khó nghĩ đến các vùng khác trên thế giới ngoài Tây tạng, nơi đó các cộng đồng lân cận hưởng lợi rất nhiều nhờ sự thiết lập vùng phi quân sự. Cũng như Ấn độ và Trung quốc – cả hai nước đều tương đối nghèo – sẽ tiết kiệm được một phần lợi tức hàng năm đáng kể, nếu Tây tạng trở thành Khu vực Ḥa b́nh được quốc tế công nhận; cũng như rất nhiều nước trên mỗi lục địa sẽ trút bỏ được gánh nặng phung phí khi phải duy tŕ một quân số lớn lao dọc theo biên giới. Tôi vẫn hằng nghĩ, lấy thí dụ, Đức quốc là một địa điểm thích hợp nhất cho Khu vực Ḥa b́nh, nằm ngay trung tâm của Âu châu và đă từng kinh qua hai trận thế chiến trong thế kỷ hai mươi.
Trong tất cả điều đó, tôi tin rằng Liên Hiệp quốc giữ một vai tṛ rất hệ trọng. Không phải đó chỉ là đoàn thể duy nhất tận hiến cho các vấn đề toàn cầu. C̣n cần phải ngưỡng phục các ư kiến đằng sau Ṭa án Quốc tế ở Hague, Quỹ Tiền tệ Quốc tế, Ngân hàng Thế giới, và các h́nh thức cống hiến khác của các Hội nghị Geneva. Nhưng hiện nay, và trong tương lai gần, Liên Hiệp quốc vẫn là cơ chế toàn cầu duy nhất có khả năng vừa ảnh hưởng vừa thực hiện được chính sách nhân danh cộng đồng quốc tế. Dĩ nhiên, nhiều người chỉ trích Liên Hiệp quốc trên căn bản sự kém hiệu năng, và quả thật nhiều khi chúng ta thấy các quyết định bị bỏ qua, bỏ rơi và bỏ quên. Tuy nhiên, mặc dù các khiếm khuyết đó, tôi vẫn đặt nhiều kỳ vọng vào Liên Hiệp quốc, không những chỉ trên các nguyên tắc thành lập, mà cả trên một số thành quả thu hoạch kể từ khi thành h́nh vào năm 1945. Chúng ta chỉ cần tự hỏi rằng, phải chăng nó đă cứu giúp nhiều nhân mạng qua nhiều trường hợp tệ hại, th́ mới thấy nó có khả năng hơn chỉ là một thứ hành chánh "không răng cắn" như nhiều người nói đến. Chúng ta c̣n phải xét đến các công tác lớn lao của các tổ chức phụ thuộc vào nó, như UNICEF, Cao ủy Tỵ nạn Liên Hiệp quốc UNHCR, UNESCO, và Tổ chức Y tế Thế giới WHO. Điều này vẫn đúng dù cho một số chương tŕnh và chính sách và các tổ chức khác trên thế giới bị sai hỏng và lạc hướng.
Tôi thấy rằng Liên Hiệp quốc, nếu được phát triển đúng khả năng, sẽ là một cỗ xe thích đáng để chuyên chở các ước vọng nhân bản như là một toàn khối. Tuy là nó chưa thể hiện điều đó một cách thật hữu hiệu, nhưng chúng ta cũng chỉ mới bắt đầu nh́n thấy ư thức toàn cầu được phát khởi (thực hiện được nhờ cách mạng tin học). Dẫu khó khăn tột độ, chúng ta cũng đă chứng kiến nó hành động tại nhiều nơi khác nhau trên thế giới, dù rằng trong hiện tại, mới chỉ có một hoặc hai nước làm mũi dùi phát động. Sự kiện các nước t́m một h́nh thức luật lệ theo huấn lệnh của Liên Hiệp quốc, cho thấy một nhu cầu biện minh trước sự thừa nhận của tập thể. Đó là chỉ dấu sự phát huy của cảm thức về một cộng đồng nhân loại hợp nhất và tùy thuộc hỗ tương.
Một trong các nhược điểm đặc biệt của Liên Hiệp quốc là hiện tại tuy nó cung ứng được một diễn đàn cho các chính quyền riêng lẽ, nhưng các cá nhân công dân không thể phát biểu ở đó. Nó cũng không có cơ chế cho những người muốn phát biểu đối lập cùng chính quyền của họ được lắng nghe. Vấn đề tệ hại hơn nữa là hệ thống phủ quyết (veto) hiện thời đă mở cửa cho sự giật dây của các siêu cường. Đó là các khiếm khuyết trầm trọng.
Đối với vấn đề các cá nhân không có tiếng nói, ở đây chúng ta có thể quán xét vài điều cấp tiến hơn. Cũng như các nền dân chủ được đảm bảo bằng ba cột trụ độc lập của tư pháp, hành pháp, và lập pháp; do đó chúng ta cần có một cơ chế độc lập thật sự ở tŕnh độ quốc tế. Nhưng có thể Liên Hiệp quốc không hoàn toàn thích hợp với vai tṛ đó. Tôi từng theo dơi các cuộc hội thảo quốc tế, như là hội nghị thượng đỉnh Địa cầu ở Ba tây, trong đó các cá nhân đại diện cho quốc gia của họ không sao tránh khỏi việc đặt quyền lợi quốc gia trước hết, cho dù thực tế của vấn đề đưa ra vượt khỏi hẳn mọi biên cương. Đảo lại, khi người tham dự đại hội quốc tế chỉ là các cá nhân – ở đây tôi nghĩ đến các nhóm như Hội Y sĩ Quốc tế, Hội Pḥng ngừa Chiến tranh Hạt nhân, hoặc các đề xướng chống mậu dịch vơ khí của Hội Nhân vật Giải Nobel Ḥa b́nh, mà tôi là thành viên – sẽ có sự quan tâm lớn lao hơn dành cho riêng nhân quyền. Tinh thần của họ sẽ thuần túy quốc tế và cởi mở hơn nhiều. Điều này khiến tôi nghĩ, rất hữu ích nếu tạo dựng một cơ chế có nhiệm vụ chính là phát động các vấn đề nhân bản trên phối cảnh về luân lư, một tổ chức có thể mệnh danh là Hội đồng Cố vấn Thế giới (chắc chắn sẽ t́m ra một danh xưng hay hơn). Đây sẽ là một nhóm các cá nhân đến từ các bối cảnh khác nhau. Các nghệ sĩ, quản trị ngân hàng, môi sinh gia, luật sư, thi sĩ, học giả, nhà tư tưởng tôn giáo, và nhà văn, cũng như các nam nữ công dân nổi tiếng qua sự liêm khiết và tận tụy cùng các giá trị luân lư và nhân bản nền tảng. Cơ chế đó không hề bị các thế lực chính trị đầu tư, nhờ vậy công bố của nó sẽ không thiên lệch. Nhưng do phẩm chất độc lập của nó – không có ràng buộc cùng một quốc gia hoặc một nhóm quốc gia nào, và không có lư tưởng – cho nên các thảo luận sẽ tiêu biểu được lương tâm của thế giới. Nhờ đó họ có được thẩm quyền về đạo đức.
Dĩ nhiên, sẽ có rất nhiều người chỉ trích đề nghị này, cùng với điều tôi đă nói về việc giải thể quân sự, giải giới, và tái lập Liên Hiệp quốc, đặt trên nền tảng là thiếu thực tế, hay chỉ là quá đơn giản. Hoặc họ sẽ bảo rằng không thể áp dụng cho "thế giới thật." Nhưng trong khi người ta thường hài ḷng chỉ nội việc chỉ trích và chê trách người khác về điều ǵ sai trái, đương nhiên ít ra chúng ta cũng nên đưa ra các ư kiến xây dựng. Một điều có thể đoan quyết. Đó là khả năng thật sự ban phát t́nh thương cho loài người, công bằng, ḥa b́nh, tự do, tạo dựng một thế giới tốt đẹp và từ ái hơn. Khả năng ở đây. Nếu, qua sự giúp đỡ của giáo dục và sự sử dụng đúng đắn truyền thông, chúng ta có thể phối hợp vài đề xướng trên đây cùng với sự áp dụng các nguyên tắc luân lư, và sẽ có trong tầm tay một thứ môi trường thích hợp, trong đó việc giải giới và giải thể quân đội trở nên không c̣n ǵ để tranh biện. Trên căn bản đó, chúng ta sẽ có thể tạo điều kiện cho một nền ḥa b́nh thế giới trường tồn.
|
| Quay trở về đầu |
|
| |
thienkhoitimvui
Hội viên
Đă tham gia: 30 November 2004
Nơi cư ngụ: Vietnam
Hiện giờ: Offline
Bài gửi: 2445
|
| Msg 19 of 20: Đă gửi: 03 January 2005 lúc 1:27pm | Đă lưu IP
|
|
|
CHƯƠNG XVI: VAI TR̉ TÔN GIÁO TRONG XĂ HỘI TÂN TIẾN
Một sự kiện đáng buồn trong lịch sử nhân loại là tôn giáo từng làm một nguồn chính cho các cuộc xung đột. Ngay ở hiện đại, c̣n có các cá nhân thương vong, các cộng đồng hủy diệt, các xă hội bất ổn như kết quả của cuồng tín và cừu hận đến từ tôn giáo. Chẳng trách sao có những câu hỏi đặt ra về vị trí của tôn giáo trong xă hội loài người. Tuy nhiên nếu suy nghĩ tận tường, chúng ta thấy xung đột nhân danh tôn giáo trổi dậy từ hai nguồn chính. Một chỉ là kết quả của sự đa nguyên tôn giáo – các khác biệt chủ thuyết, văn hóa và nghi thức giữa tôn giáo này và khác. Rồi có xung đột trổi dậy trong khuôn khổ của chính trị, kinh tế, và các yếu tố khác, chủ yếu ở tŕnh độ cơ chế. Sự ḥa hợp liên tôn giáo là then chốt vượt qua xung đột loại đầu tiên. Trong trường hợp loại thứ nh́, cần t́m ra vài giải pháp. Thế tục hóa và đặc biệt là sự tách ĺa hệ thống tôn giáo khỏi các cơ chế của quốc gia có thể làm giảm bớt vấn đề cơ chế. Tuy vậy, vấn đề quan tâm của chúng ta trong chương này là sự ḥa hợp liên tôn giáo.
Đây là một diện rất hệ trọng trong điều mà tôi gọi là trách nhiệm toàn cầu. Nhưng trước khi quán sát vấn đề vào chi tiết, tưởng cần nên xét qua câu hỏi tôn giáo có thích đáng thật sự trong thế giới hiện đại chăng. Nhiều người lập luận phủ bác. Như tôi đă từng quán sát trước đây, đức tin tôn giáo không phải là điều kiện tiên quyết của thái độ luân lư hoặc của chính hạnh phúc. Tôi cũng đă đề nghị, dù một người có thật hành tôn giáo hay không, các phẩm tánh tâm linh như t́nh thương và tâm từ bi, nhẫn nại, bao dung, tha thứ, khiêm cung, vân vân đều cần thiết. Đồng thời, tôi phải làm sáng tỏ điều tôi tin tưởng, đó là tất cả các thứ trên sẽ được phát huy dễ dàng và hữu hiệu nhất trong khuôn khổ của thật hành tôn giáo. Tôi cũng tin rằng, khi một cá nhân thành tín thật hành tôn giáo, cá nhân đó sẽ hưởng lợi lạc rất lớn. Những người triển khai được một niềm tin vững chắc, đặt nền tảng trên sự hiểu biết và cội rễ trong thật hành hàng ngày, thường dễ đối phó cùng nghịch cảnh hơn những người không có. Do đó, tôi cũng đoan quyết rằng, tôn giáo có khả năng khôn lường trong việc tạo lợi lạc cho nhân loại. Biết sử dụng đúng đắn, đó là một thứ công cụ hữu hiệu tuyệt vời trong việc xây dựng hạnh phúc nhân sinh. Đặc biệt, tôn giáo giữ một vai tṛ dẫn đạo trong việc khuyến tấn loài người phát huy một cảm thức trách nhiệm đối với tha nhân và một nhu cầu cần giới luật theo đạo lư.
Do đó, trên các nền tảng này, tôi tin rằng tôn giáo vẫn c̣n rất thích đáng cho thời đại mới. Nhưng cũng nên quán xét điều này: vài năm trước đây, thân xác của một người Thời Đồ Đá được khám phá trong băng thạch ở đỉnh núi Alps tại Âu châu. Mặc dù đă hơn năm ngàn năm, thân xác đó vẫn c̣n được giữ nguyên trạng. Ngay cả áo quần vẫn c̣n khá nguyên vẹn. Tôi c̣n nhớ đă từng nghĩ đến việc nếu có thể hồi sanh cho người đó trở về đời sống ngày nay, chúng ta sẽ biết được có bao nhiêu điểm tương đồng cùng ông. Chắc hẳn chúng ta sẽ thấy rằng ông cũng quan tâm đến gia đ́nh và các người thân thuộc, đến sức khỏe của ông, và vân vân. Bất kể khác biệt về văn hóa và diễn đạt, chúng ta vẫn c̣n có thể nhận diện nhau qua tŕnh độ cảm xúc. Có thể sẽ không có lư do ǵ để giả định rằng ông ấy ít quan tâm đến việc t́m hạnh phúc và tránh đau khổ bằng chúng ta. Nếu tôn giáo, với sự nhấn mạnh về việc t́m hạnh phúc và tránh đau khổ qua việc thật hành giới luật luân lư và vun bồi t́nh thương và từ bi, có thể được cảm nhận thích đáng trong quá khứ, thật khó thấy tại sao lại không c̣n tương tự trong hiện tại. Cho rằng trong quá khứ giá trị của tôn giáo có thể hiển nhiên hơn v́ đau khổ của loài người rơ rệt hơn do thiếu thốn các tiện nghi tân tiến. Nhưng bởi v́ loài người chúng ta vẫn c̣n đau khổ, dù rằng ngày nay kinh nghiệm đó nằm trong nội tại nhiều hơn, như tinh thần và cảm xúc phiền nhiễu; và bởi v́ tôn giáo ngoài các tuyên ngôn về chân lư cứu độ, c̣n quan tâm đến việc giúp chúng ta vượt qua đau khổ, cho nên chắc chắn vẫn c̣n rất thích nghi.
Như thế làm cách nào chúng ta có thể đem đến sự ḥa hợp thiết yếu để vượt qua mọi xung đột giữa các tôn giáo? Như trong trường hợp các cá nhân dấn thân vào kỷ luật giới chế các phản ứng trước ư niệm và cảm xúc tiêu cực và vun bồi các phẩm tánh tâm linh, then chốt nằm ở việc phát huy tri thức. Trước tiên cần phải nhận diện các yếu tố ngăn trở. Tiếp theo phải t́m cách vượt qua chúng.
Có thể loại ngăn trở đáng kể nhất cho ḥa hợp liên tôn chính là thiếu sự thẩm định giá trị của các truyền thống tín ngưỡng khác. Cho đến gần đây, sự truyền đạt giữa các nền văn hóa khác nhau, ngay cả các cộng đồng khác nhau, rất chậm chạp hoặc có khi không có. V́ lư do đó, thiện cảm dành cho truyền thống tín ngưỡng khác không cần thiết phải hệ trọng – dĩ nhiên ngoại trừ nơi nào các thành viên của nhiều tôn giáo khác nhau cùng chung sống cận kề. Nhưng thái độ đó không c̣n tồn tại được. Trong thế giới hiện đại ngày càng phức tạp và tùy thuộc vào nhau, chúng ta bắt buộc phải nh́n nhận sự hiện hữu của các nền văn hóa khác, các nhóm nhân chủng khác, và, dĩ nhiên, các niềm tin tôn giáo khác. Dù thích hay không, đa số chúng ta đang kinh nghiệm sự đa dạng đó trên căn bản mỗi ngày.
Tôi tin rằng cách tốt nhất để vượt khỏi vô minh và đạt được tri thức chính là đối thoại cùng các thành phần của truyền thống tín ngưỡng khác. Điều này có thể diễn tiến bằng nhiều phương cách khác nhau. Thảo luận giữa các học giả trong đó sự đồng quy, và có thể c̣n quan trọng hơn, sự dị phân giữa các truyền thống tín ngưỡng khác nhau được khảo sát và thẩm định, đó là điều rất giá trị. Ở một tŕnh độ khác, rất hữu ích khi có các cuộc hội ngộ giữa các tín đồ b́nh thường phụng hành các tôn giáo khác biệt, hầu chia sẻ kinh nghiệm của ḿnh. Đó là phương cách hữu hiệu nhất để có thể thẩm định được các thuyết giảng của truyền thống khác. Trường hợp của tôi, sự hội ngộ của chính tôi cùng cố linh mục Thomas Merton, vị tu sĩ Ki-tô giáo thuộc ḍng Cistercian, đă tạo linh cảm sâu đậm. Các cuộc thảo luận đă giúp tôi triển khai được một sự ngưỡng phục sâu xa đến các thuyết giảng của Thiên Chúa giáo. Tôi c̣n cảm nhận rằng các cuộc gặp gỡ đôi khi cùng quư lănh đạo tôn giáo khác, tụ họp cầu nguyện chung cho một chánh nghĩa chung, quả vô cùng hữu ích. Sự tập hợp tại Assisi ở Ư đại lợi vào năm 1986, khi đại biểu các tôn giáo chính trên thế giới cùng đến cầu nguyện cho ḥa b́nh thật lợi lạc vô lượng cho các tín đồ của rất nhiều tôn giáo, như là biểu tượng của sự đoàn kết và một sự tận hiến cho nền ḥa b́nh của tất cả.
Cuối cùng, tôi cảm thấy sự thật hành của các thành viên theo các truyền thống tôn giáo khác nhau cùng đi hành hương chung có thể rất hữu ích. Trong tinh thần đó, năm 1993, tôi đi Lourdes, rồi đến Jerusalem, thánh địa của ba tôn giáo lớn trên thế giới. Tôi cũng đă viếng thăm các đền điện khác nhau của Ấn giáo, Hồi giáo, đạo Jain, và đạo Sikh ở cả Ấn độ lẫn nước ngoài. Gần đây, nhân một cuộc hội thảo nhằm luận bàn và thật hành thiền định theo truyền thống Thiên Chúa giáo và Phật giáo, tôi có tham dự một cuộc hành hương lịch sử của các hành giả thuộc cả hai truyền thống, trong một chương tŕnh cầu nguyện, thiền định, và thoại luận dưới gốc Bồ đề tại Bồ đề Đạo tràng ở Ấn độ. Đó là một trong số các thánh địa quan trọng nhất của Phật giáo.
Khi các trao đổi như thế diễn ra, tín đồ của một truyền thống sẽ thấy rằng, cũng như trong trường hợp của chính ḿnh, giáo lư của các tín ngưỡng khác vừa là nguồn cảm hứng tâm linh vừa là hướng dẫn đạo lư cho các tín đồ. Rơ rệt hơn nữa, bất kỳ chủ thuyết hoặc các thứ khác biệt ra sao, mọi tôn giáo chính trên thế giới đều quan tâm đến việc giúp đỡ cá nhân trở thành người tốt. Tất cả đều nhấn mạnh đến t́nh thương và từ bi, nhẫn nại, bao dung, tha thứ, khiêm cung, vân vân, và đều có thể giúp cá nhân phát huy các điều đó. Hơn nữa, thí dụ do các vị sáng lập mỗi tôn giáo chính đưa ra đều minh chứng cụ thể một mối quan ngại trong việc giúp tha nhân t́m hạnh phúc qua sự triển khai các phẩm tánh trên. Ngay trong đời sống riêng của chính chư vị, mỗi vị đều hành xử bằng sự chân phương cao cả. Các giới luật đạo lư và t́nh thương dành cho tất cả mọi người là ấn dấu của đời chư vị. Họ không sống xa hoa như vua chúa. Thay v́ vậy, họ tự nguyện chấp nhận sự đau khổ – không hề xét đến các nặng nề khổ nhọc – hầu tạo lợi lạc cho nhân loại như là một toàn thể. Trong sự giáo huấn của chư vị, tất cả đều nhấn mạnh đến sự phát huy t́nh thương và tâm từ bi, và phủ nhận các ham muốn ích kỷ. Và mỗi một vị đều kêu gọi chúng ta phải chuyển hóa tâm trí của ḿnh. Thật thế, dù có đức tin hay không, tất cả chư vị đều xứng đáng được chúng ta tán thán ngưỡng phục sâu xa.
Đồng thời, khi đi sâu vào những thoại luận cùng tín đồ các tôn giáo khác, chúng ta dĩ nhiên cần phải hoàn tất trong đời sống hàng ngày giáo lư của chính tôn giáo ḿnh. Một khi ta kinh nghiệm về lợi lạc của t́nh thương và tâm từ bi, của giới luật đạo lư, chúng ta sẽ dễ nhận ra giá trị của các giáo lư khác. Nhưng cốt yếu phải nhận ra thật hành tôn giáo đ̣i hỏi nhiều thứ chứ không phải chỉ nói, "Tôi tin cậy" hoặc, như trong Phật giáo, "Tôi quy y" là đủ. Cũng nhiều hơn là phải đi lễ chùa, đền điện, hoặc giáo đường. Và học giáo lư không có lợi là bao nếu không đi sâu vào trong tâm mà chỉ ở tŕnh độ trí thức. Chỉ dựa cậy vào đức tin mà thiếu tri kiến và trọn vẹn thật hành, cũng chỉ đạt đến giá trị hạn chế. Tôi thường bảo các người Tây tạng rằng, đeo chuỗi <I>mada <D>(giống như tràng hạt) không làm cho người ta trở thành một hành giả thực thụ. Các nỗ lực chúng ta chân thành thực hiện hầu chuyển hóa tâm linh là điều sẽ giúp ta trở nên hành giả thực thụ.
Chúng ta sẽ thấy tầm quan trọng vượt trội của sự thật hành khi nhận thức rằng, theo cùng với vô minh, các liên hệ kém lành mạnh của cá nhân trong niềm tin của họ chính là một yếu tố khác gây sự bất ḥa tôn giáo. Thay v́ áp dụng các sự giảng dạy trong tôn giáo vào đời sống cá nhân, chúng ta lại có xu hướng dùng chúng để tăng cường thêm thái độ quy ngă của ḿnh. Chúng ta liên hệ cùng tôn giáo như một thứ ǵ ta sở hữu, hoặc một thứ nhăn hiệu nào đó chia cách ta cùng người khác. Chắc chắn đó là điều lạc lối. Thay v́ dùng tinh hoa của tôn giáo hầu tẩy gột các thứ độc chất trong tâm và trí, lại có nguy cơ khi ta nghĩ đến việc dùng các chất tiêu cực làm nhiễm độc tinh hoa của tôn giáo.
Chúng ta lại phải nh́n nhận điều này c̣n phản ánh một vấn đề khác, hàm súc trong mọi tôn giáo. Tôi muốn viện dẫn đến lời tuyên ngôn của tất cả tôn giáo như là "chân lư" duy nhất. Làm sao giải quyết khó khăn này? Quả thật trên quan điểm cá nhân của tín đồ, chủ yếu là cần phải hướng nhất tâm vào tín ngưỡng của ḿnh. Ngoài ra c̣n cần tùy thuộc vào sự xác tín sâu xa rằng con đường của ḿnh là phương tiện duy nhất đưa đến chân lư. Nhưng đồng lúc, chúng ta phải t́m cách để kết hợp đức tin đó vào một hiện thực với rất nhiều tuyên ngôn tương tự nhau. Trên diện thật hành, cá nhân hành giả phải t́m ra một lối, ít nhất chấp nhận sự hữu hiệu của giáo lư các tôn giáo khác, đồng thời vẫn giữ được tâm tận hiến cho đạo của ḿnh. C̣n về hiệu lực của tuyên ngôn về chân lư của thế giới, vốn có tánh cách siêu h́nh, đương nhiên đó là vấn đề nội bộ của truyền thống đặc thù đó.
Trong trường hợp của tôi, tôi tin tưởng là Phật giáo cung ứng cho tôi một khuôn khổ hữu hiệu nhất, trong đó tôi có thể đặt hết mọi nỗ lực hầu phát huy được tâm linh qua việc vun bồi t́nh thương và tâm từ bi. Đồng thời, tôi phải nh́n nhận trong khi Phật giáo là đạo siêu diệu nhất đối với tôi – phù hợp với cá tánh, khí chất, khuynh hướng, và bối cảnh văn hóa của tôi – th́ điều này cũng đúng cho Thiên Chúa giáo đối với tín đồ. Đối với họ, Thiên Chúa giáo là con đường tốt nhất. Căn bản của tôi là sự xác tín, tuy vậy, tôi vẫn không thể nói, Phật giáo là tốt nhất cho tất cả mọi người.
Đôi khi tôi nghĩ về tôn giáo như là một y khoa cho tinh thần của loài người. Cách sử dụng của nó vốn độc lập, và thích hợp cho từng cá nhân trong các điều kiện riêng, v́ vậy chúng ta không thể phán đoán thật sự mức hữu hiệu của một loại thuốc. Chúng ta không đúng khi bảo, thuốc này rất tốt v́ có các chất liệu thế này thế kia. Nếu không đặt liên hệ tương xứng giữa bệnh nhân và ảnh hưởng của thuốc trên người đó, th́ thật vô nghĩa. Điều thích đáng nhất là nói, trong trường hợp bệnh nhân cá biệt này với chứng bệnh đặc biệt này, loại thuốc đó hữu hiệu nhất. Tương tự, đối với các truyền thống tôn giáo khác nhau, chúng ta chỉ có thể nói loại này là hữu hiệu nhất cho cá nhân đặc biệt nào đó. Nhưng lư luận trên căn bản của siêu h́nh học hoặc triết học rằng tôn giáo này tốt hơn tôn giáo nọ, là điều vô ích. Điều quan trọng chắc chắn là sự hữu hiệu của nó cho các trường hợp cá biệt. Cách giải quyết của tôi về sự kiện có vẻ mâu thuẫn giữa tuyên ngôn của các tôn giáo về "một chân lư và một tôn giáo" và hiện thực đa tín ngưỡng, chính là cần hiểu rơ, cho mỗi trường hợp của một cá nhân quả thật chỉ có một chân lư và một tôn giáo. Tuy nhiên, trong phối cảnh bao quát của xă hội loài người, chúng ta phải chấp nhận khái niệm "nhiều chân lư, nhiều tôn giáo." Tương tự, trong y khoa, trường hợp của một bệnh nhân cá biệt, món thuốc thích hợp quả là món thuốc duy nhất. Nhưng rơ ràng điều đó không có nghĩa là các món thuốc khác không thích hợp cho các bệnh nhân khác.
Theo tôi thiết nghĩ, sự đa dạng trong các truyền thống tôn giáo quả vô cùng phong phú. Do đó, không cần phải t́m cách để nói lên rằng cuối cùng th́ tất cả tôn giáo đều như nhau. Chúng tương đồng trong sự nhấn mạnh tối yếu về t́nh thương và tâm từ bi trong khuôn khổ giới luật đạo lư. Nhưng nói thế không có nghĩa cho rằng chúng nhất thiết phải là một. Tri kiến khác biệt nhau về sáng thế và vô khởi thủy giữa Phật giáo, Thiên Chúa giáo và Ấn độ giáo, chẳng hạn, có nghĩa là cuối cùng khi đến các vấn đề siêu h́nh, chúng ta cứ tự thật hành riêng lẻ, mặc dù có nhiều điểm tương đồng không thể phủ nhận. Các mâu thuẫn đó có thể không quan trọng lắm trong giai đoạn khởi đầu thật hành tôn giáo. Như khi đi xa trên con đường truyền thống đạo, chúng ta bắt buộc phải nh́n nhận các dị biệt nền tảng. Thí dụ, khái niệm tái sanh của Phật giáo và các truyền thống cổ điển Ấn độ có thể không tương hợp cùng ư niệm cứu rỗi của Thiên Chúa giáo. Tuy nhiên, điều này không phải là một cái cớ để kinh khiếp. Ngay cả trong Phật giáo, trong lănh vực siêu h́nh có rất nhiều quan điểm đối chọi nhau. Ít ra, sự đa dạng đó có nghĩa là chúng ta có nhiều khuôn khổ hầu đặt vào đó giới luật đạo lư và sự phát huy các giá trị tâm linh. Đó là lư do khiến tôi không hề đề thuyết về một tôn giáo siêu việt hoặc mới mẻ nào cả. Làm điều đó, chúng ta sẽ đánh mất đặc tánh của các truyền thống tín ngưỡng đa dạng.
Vài người cho là khái niệm Phật giáo về hunyata, hoặc không tánh, tối thượng sẽ giống như là tri kiến về khái niệm Thượng đế. Tuy vậy, sự kiện đó vẫn c̣n khó khăn. Thứ nhất là trong khi chúng ta có thể diễn dịch các khái niệm đó, đến tầm mức nào th́ vẫn có thể giữ được sự trung thành cùng kinh pháp nguyên thủy? Có một số tương đồng giữa khái niệm Phật giáo Đại thừa về Dharmakaya, Sambogakaya, và Nirmanakya và Tam Thể trong Thiên Chúa giáo của Thượng đế như là Cha, Con và Thánh Thần. Nhưng nếu ngay trên căn bản đó, mà cho là Phật giáo và Thiên Chúa giáo tận cùng như nhau, th́ quả là đi quá xa! Một câu cổ ngữ của Tây tạng nói, chúng ta phải thận trọng đừng cắm đầu ḅ rừng yak vào ḿnh cừu – hoặc ngược lại.
Thay v́ thế, điều thiết yếu là chúng ta phát huy được một ư nghĩa chân chánh về sự đa dạng của tôn giáo, mặc dù các tuyên ngôn khác biệt của các truyền thống tín ngưỡng. Điều này đặc biệt đúng nếu chúng ta thật nghiêm túc trong sự tôn trọng nhân quyền như một nguyên lư toàn cầu. Về diện này, tôi thấy khái niệm về một nghị hội các tôn giáo thế giới rất phấn khích. Trước tiên, chữ "nghị hội" mang một ư niệm dân chủ, trong khi "các tôn giáo" nhấn mạnh đến sự quan trọng của nguyên tắc đa dạng trong truyền thống tín ngưỡng. Phối cảnh đa nguyên trong tôn giáo thể hiện dưới h́nh thức một nghị hội, tôi tin là sẽ thật sự hữu ích. Nó giúp tránh được, một mặt là sự cực đoan quá khích từ ḷng sùng tín tôn giáo riêng, mặt kia là sự hô hào một chủ nghĩa hỗn hợp vô ích.
Nối liền với vấn đề ḥa hợp liên tôn này, phải nói đến sự kiện chuyển đạo. Đây là một vấn đề phải được quán chiếu thật nghiêm túc. Cần nhận thức rằng, không phải chỉ chuyển đạo là giúp cho cá nhân trở thành người tốt hơn, nghĩa là, giới luật hơn, từ bi hơn, trái tim ấm áp hơn. Do đó, lợi ích hơn nhiều là cá nhân đó cứ tập trung vào việc chuyển hóa tâm linh ḿnh bằng cách thật hành giới luật, đức hạnh và từ bi. Trong khuôn khổ các tri kiến hoặc thật hành của tôn giáo khác lại hữu ích hoặc thích đáng cho tín ngưỡng của ḿnh, sự học hỏi từ người khác rất có giá trị. Trong vài trường hợp, việc thọ nhận vài điều từ người khác c̣n có thể hiệu quả. Tuy nhiên, trong khi làm việc đó một cách sáng suốt, chúng ta vẫn có thể tiếp tục tận hiến cho đức tin của ḿnh. Đây là cách tốt nhất, v́ nó không mang theo nguy cơ của sự lẫn lộn, đặc biệt là trong cách sống khác nhau theo với các truyền thống tín ngưỡng khác nhau.
Đa dạng là điều t́m thấy trong xă hội loài người, đương nhiên có các trường hợp trong số hàng triệu tín đồ của một tôn giáo nào đó, một số người sẽ nhận thấy khuynh hướng phát huy đạo lư và tâm linh của một tôn giáo khác khiến ḿnh măn nguyện hơn. Đối với một số người này, khái niệm tái sanh và nghiệp lực có vẻ rất hữu hiệu cho cảm hứng phát huy t́nh thương và tâm từ bi trong khuôn khổ trách nhiệm. Đối với một số người khác, khái niệm siêu việt, một đấng sáng tạo yêu thương loài người, có vẻ thích hợp hơn. Trong các trường hợp như thế, điều hệ trọng đối với các cá nhân này là tự hỏi ḿnh thật nhiều lần. Họ tự hỏi, "Tôi bị thu hút bởi tôn giáo khác đó có phải v́ các lư do đúng không? Hay đó chỉ là sự hấp dẫn của các diện văn hóa và nghi thức? Hoặc chính bởi giáo lư cốt yếu? Giả thử như tôi chuyển sang tôn giáo mới, có ít sự đ̣i hỏi như tôn giáo hiện thời chăng?" Tôi nói lên điều này, v́ tôi thường gặp nhiều trường hợp những người chuyển sang một tôn giáo khác truyền thống thừa hưởng của ḿnh, thường khi chỉ v́ họ chấp nhận một số khía cạnh phiến diện của nền văn hóa mà tôn giáo mới tùy thuộc vào. Nhưng sự thật hành đ̣i hỏi phải đi sâu vào trong tôn giáo nhiều hơn nữa.
Trong trường hợp một người sau khi đă quán chiếu thật lâu và chín chắn, quyết định tiếp thụ một tôn giáo khác, quan trọng nhất là phải nhớ đến sự đóng góp tích cực cho nhân loại của mỗi một truyền thống tôn giáo. Nguy cơ là cá nhân đó có thể, trong khi t́m cách biện minh cho quyết định của ḿnh, lại chỉ trích niềm tin khi trước. Cốt yếu phải tránh điều này. Chỉ v́ truyền thống không c̣n hữu hiệu cho trường hợp một cá nhân này không có nghĩa nó không c̣n ích lợi cho nhân loại. Trái lại, chúng ta có thể đoan chắc rằng nó đă từng tạo cảm hứng cho nhiều triệu người trong quá khứ, nhiều triệu người trong hiện tại, và sẽ gây cảm hứng cho nhiều triệu người trong tương lai, trên con đường của t́nh thương và tâm từ bi.
Điều quan trọng phải luôn ghi nhớ là cuối cùng th́ cứu cánh trọn vẹn của tôn giáo chính là tạo điều kiện cho t́nh thương và ḷng từ bi, nhẫn nại, khoan dung, tha thứ, khiêm ḥa, vân vân. Nếu chúng ta lăng quên các điều đó, cho dù có chuyển đạo cũng chẳng ích chi. Cũng thế, nếu chúng ta là tín đồ sốt sắng với đức tin của ḿnh, mà lại bỏ quên việc thể hiện các phẩm tánh đó trong đời sống hàng ngày, th́ cũng không có ǵ lợi lạc. Một tín đồ như thế chẳng khác nào như một bệnh nhân mắc phải chứng bệnh trầm kha mà chỉ lo đọc cách chữa bệnh chứ không chịu uống thuốc trị liệu.
Hơn nữa, nếu các tín đồ tôn giáo chúng ta lại không có tâm từ bi và giới luật, th́ làm sao ta có thể hy vọng nơi người khác? Nếu chúng ta xây dựng được một sự ḥa hợp chân chánh đến từ sự tôn kính và hiểu biết lẫn nhau, tôn giáo sẽ trở thành một năng lực vĩ đại có thẩm quyền phát biểu trên các vấn đề đạo đức tử sanh, như ḥa b́nh và giải giới, như xă hội và công lư chính trị, như môi trường thiên nhiên, và nhiều vấn đề hệ trọng khác ảnh hưởng đến toàn nhân loại. Nhưng nếu chưa tinh tấn đưa các giáo lư siêu h́nh vào thật hành, th́ chúng ta cũng chẳng được xem như nghiêm túc. Và điều đó, cùng với các điều khác, có nghĩa là làm một tấm gương tốt, qua sự phát huy được liên hệ tốt với các truyền thống tín ngưỡng khác.
|
| Quay trở về đầu |
|
| |
thienkhoitimvui
Hội viên
Đă tham gia: 30 November 2004
Nơi cư ngụ: Vietnam
Hiện giờ: Offline
Bài gửi: 2445
|
| Msg 20 of 20: Đă gửi: 03 January 2005 lúc 1:29pm | Đă lưu IP
|
|
|
CHƯƠNG XVI: LỜI KÊU GỌI
Những điều đạo đạt trong các trang cuối cùng của quyển sách này nhắc nhở chúng ta đến sự vô thường của cuộc đời. Đời sống trôi qua thật quá nhanh và chẳng mấy chốc chúng ta sẽ đến những ngày tàn. Trong ṿng chưa đầy năm mươi năm nữa, tôi, Tenzin Gyatso, tăng sĩ Phật giáo, sẽ chẳng c̣n ǵ hơn là một kỷ niệm. Thật vậy, khó tin được một người nào đọc các ḍng chữ này sẽ c̣n sống sót sau một thế kỷ nữa. Thời gian qua không ngưng trệ. Khi chúng ta làm sai điều ǵ, không thể quay ngược chiều kim đồng hồ, và thử làm lại. Tất cả những ǵ ta có thể làm là hăy sử dụng hiện tại cho thật tốt. Được vậy, một khi giờ cuối cùng đă điểm, chúng ta có thể nh́n lại, và thấy rằng ḿnh đă sống cuộc đời trọn vẹn, hữu ích và có ư nghĩa, điều đó ít ra có đôi chút an ủi. Bằng không, chúng ta có thể trở nên thật phiền năo. Nhưng điều nào chúng ta sẽ kinh nghiệm đây c̣n tùy chính ḿnh.
Cách tốt nhất để đảm bảo khi cận kề cái chết chúng ta sẽ không hối tiếc, là hăy đảm bảo trong phút giây hiện tại ta hành xử với trách nhiệm và với tâm từ bi cùng tha nhân. Thật vậy, đây là cho lợi ích cho chính ta hiện tại, chứ không phải chỉ lợi ích trong tương lai. Như chúng ta đă thấy, từ bi là một trong các điều chủ yếu khiến cuộc đời ta có ư nghĩa. Đó là suối nguồn của mọi thứ hạnh phúc và niềm vui lâu bền. Và đó là nền tảng của tâm thiện lành, tâm của một người hành xử từ ước vọng được giúp đỡ tha nhân. Qua ḷng hảo tâm, qua sự thân ái, qua tánh liêm khiết, qua chân lư và công lư dành cho tất cả mọi người khác, chúng ta đảm bảo lấy lợi lạc của chính ḿnh. Đó không phải là vấn đề lư thuyết hóa phức tạp. Đó là vấn đề của lẽ thường. Không thể phủ nhận sự quán xét về tha nhân rất hữu ích. Không thể phủ nhận hạnh phúc của chúng ta ràng buộc khó tháo gỡ cùng hạnh phúc của tha nhân. Không thể phủ nhận nếu xă hội đau khổ, chúng ta đau khổ. Cũng không thể phủ nhận khi tâm và trí ta càng bị phiền nhiễu bởi tà ư, th́ ta càng khốn khổ. Do đó, chúng ta có thể ném bỏ hết tất cả các thứ khác: tôn giáo, lư tưởng, tất cả thứ trí tuệ thọ nhận. Nhưng chúng ta không thể tránh khỏi sự cần thiết của t́nh thương và tâm từ bi.
Điều đó, như thế, chính là tôn giáo thật sự của tôi, đức tin đơn thuần của tôi. Trong ư nghĩa đó, không c̣n cần đến chùa chiền hoặc giáo đường, điện thờ hay ṭa thánh, cũng không cần các triết lư, giáo lư hoặc chủ thuyết phức tạp. Tự tâm ta, tự thức ta, chính là đền thờ. Chủ thuyết là từ bi. T́nh thương đối với tha nhân và tôn kính đối với quyền lợi và phẩm cách của họ, cho dù họ là ai và làm ǵ: cuối cùng đó là tất cả những ǵ chúng ta cần. Khi thật hành các điều trên trong đời sống hàng ngày, rồi th́, bất kể ta thọ học hoặc vô học, bất kể ta tin nơi đức Phật hoặc Thượng đế, hoặc tin theo tôn giáo nào khác hoặc không tin theo ǵ cả, một khi ta có tâm từ bi cùng tha nhân và hành xử với sự giới chế phát xuất từ cảm thức trách nhiệm, không c̣n phải nghi ngờ nữa về hạnh phúc của chúng ta.
Nếu hạnh phúc chỉ giản dị như thế, tại sao ta lại cảm thấy quá khó khăn t́m kiếm? Không may, mặc dù đa số chúng ta nghĩ về ḿnh như có tâm từ bi, ta lại quên đi các sự thật theo lẽ thường. Chúng ta buông lung trong việc điều phục các ư niệm và cảm xúc tiêu cực. Không giống như người nông dân phải theo mùa màng và không ngần ngại canh tác ruộng đất khi thời khắc đến, chúng ta đă lăng phí quá nhiều thời gian vào những việc vô ư nghĩa. Chúng ta cảm thấy tiếc nuối sâu xa trước các vấn đề tầm thường như mất tiền của, trong khi lại cứ ngăn ḿnh làm các điều hệ trọng mà không chút cảm giác hối hận. Thay v́ vui hưởng cơ hội có thể đóng góp vào an sinh của người khác, chúng ta chỉ biết đến các khoái lạc của ḿnh bất cứ ở nơi nào. Chúng ta thu hẹp sự quán xét về tha nhân dựa vào nền tảng là quá bận rộn. Chúng ta chạy phải chạy trái, tính toán và điện thoại và suy nghĩ điều này lợi hơn điều kia. Chúng ta làm một việc nhưng lại lo lắng rằng nếu có việc ǵ khác đến tốt hơn ta sẽ làm ngay. Nhưng với mọi điều đó, ta chỉ mới dấn thân vào các tŕnh độ thô thiển và ấu trĩ nhất của tâm hồn người. Hơn nữa, khi không chú ư đến nhu cầu của tha nhân, cuối cùng chúng ta không tránh khỏi gây hại cho họ. Chúng ta cho ḿnh là rất khôn khéo, nhưng đă sử dụng các khả năng của ḿnh như thế nào? Quá thường khi, chúng ta chỉ dùng chúng để lừa đảo người chung quanh, lạm dụng họ, và làm lợi cho ta bằng tổn phí của họ. Và khi việc không chạy, với đủ cách tự biện minh, chúng ta lại đổ lỗi cho người khác về các khó khăn của ḿnh.
Thế nhưng măn nguyện dài lâu không thể nào đến từ việc chiếm hữu các đối tượng. Dù có bao nhiêu bạn bè, họ cũng không thể khiến chúng ta hạnh phúc. Và sự buông lung theo dục lạc không ǵ khác hơn là một cửa vào đau khổ. Nó giống như mật dính dọc theo lưỡi sắc bén của cây kiếm. Dĩ nhiên, điều đó không phải muốn nói rằng chúng ta phải khinh miệt thân xác ḿnh. Trái lại, chúng ta không thể nào giúp đỡ người khác nếu không có một thân thể. Nhưng chúng ta cần tránh các cực đoan có thể dẫn dắt đến tác hại.
Khi ta tập trung vào đời sống thế gian, điều cốt tủy sẽ bị ẩn khuất. Dĩ nhiên, nếu chúng ta có thể hạnh phúc thật sự khi làm thế, th́ hoàn toàn hữu lư mà sống như vậy. Thế nhưng chúng ta lại không thể được vậy. Nếu tốt nhất, ta sẽ đi qua cuộc đời mà không bị lắm phiền nhiễu. Nhưng khi các khó khăn tấn công ta, như chúng vẫn phải làm, ta sẽ thiếu chuẩn bị. Chúng ta thấy ḿnh không thể đối phó. Chúng ta sẽ thất vọng và mất hạnh phúc.
Do đó, với hai tay chấp lại, tôi kêu gọi cùng quư vị độc giả, hăy đảm bảo rằng quư vị sẽ khiến cho phần c̣n lại của đời ḿnh càng có ư nghĩa càng tốt. Hăy làm điều đó bằng cách dấn thân vào việc thật hành tâm linh nếu quư vị có thể. Tôi hy vọng đă nói lên minh bạch rằng, không có ǵ bí mật trong việc đó cả. Nó không hàm chứa điều ǵ hơn là hành xử với sự quan tâm đến người khác. Và hăy pḥng bị là khi thật hành quư vị phải rất chân thành và kiên tŕ, từng chút từng chút một, từng bước từng bước một, dần dà quư vị có thể chỉnh đốn lại thói quen và thái độ sao cho ít nghĩ đến các quan tâm hạn hẹp về bản thân, và nghĩ nhiều đến tha nhân hơn. Khi làm được vậy, quư vị sẽ thấy chính ḿnh vui hưởng an b́nh và hạnh phúc hơn.
Hăy dứt ĺa tật đố, buông bỏ tham dục muốn chiến thắng người khác. Thay vào đó, hăy mang lợi lạc đến cho họ. Với hảo tâm, với đảm lược, với tự tin khi làm điều đó, chắc chắn quư vị sẽ thành công, và đón tiếp người khác bằng nụ cười. Hăy thẳng thắn. Và đừng thiên vị. Đối xử với tất cả mọi người như họ là bạn thân. Tôi nói điều đó không phải như là Đạt lai Lạt ma hoặc một người nào có quyền lực hay khả năng đặc biệt. Tôi không có tất cả những thứ đó. Tôi chỉ nói như là một con người: một người, giống như quư vị, mong hạnh phúc và tránh đau khổ.
Nếu quư vị không thể, với bất cứ lư do nào, giúp đỡ cho người khác, ít nhất đừng làm hại họ. Hăy tự xem ḿnh như một du khách. Hăy nghĩ đến thế giới như là được nh́n thấy từ trên không gian, thật nhỏ bé và vô nghĩa nhưng lại thật đẹp đẽ. Thật ra có điều lợi ǵ khi làm hại đến người khác trong khoảng thời gian ngắn ngủi ở tạm nơi đây? Chẳng phải tốt hơn, hay hợp lư hơn, là cứ thoải mái và tận hưởng một cách lặng lẽ, như chúng ta đang viếng thăm một vùng nào khác? Tuy nhiên, nếu trong khi đang vui hưởng thế giới, nếu có chút thời gian, hăy thử giúp đỡ cho dù bằng phương cách nào nhỏ nhặt nhất, những người bị áp bức và những người, v́ bất cứ lư do nào đó, không thể hoặc không giúp được họ. Đừng quay mặt tránh những người có bề ngoài phiền năo, những người rách rưới và ốm đau. Đừng bao giờ nghĩ về họ như là thấp hèn hơn ḿnh. Nếu có thể, đừng bao giờ nghĩ về ḿnh như là cao quư hơn một người hành khất khiêm nhường nhất. Quư vị cũng sẽ trông giống như họ khi nằm xuống đáy mộ.
Để kết thúc, tôi xin chia sẻ một thời kinh ngắn thường mang đến cho tôi nguồn linh cảm lớn lao trong việc đi t́m lợi lạc cho tha nhân:
Xin cho tôi được trở nên, bây giờ và măi măi
Một kẻ bảo vệ cho người không được bảo vệ
Một kẻ dẫn đường cho người lạc lối
Một con tàu cho người vượt đại dương
Một chiếc cầu cho người băng qua sông
Một điện đền cho người đang nguy hiểm
Một ngọn đèn cho người không ánh sáng
Một nơi trú ẩn cho người không chỗ ngụ
Một kẻ phục vụ cho tất cả những ai cần.
HẾT TÁC PHẨM.
Sửa lại bởi thienkhoitimvui : 03 January 2005 lúc 1:31pm
|
| Quay trở về đầu |
|
| |
|
|
Diễn đàn bị khoá)
Chủ đề: Đạo đức học cho Thiên Niên Kỷ mới - Đạt Lai Lạt Ma
